Wiele okazów przyrody ożywionej i nieożywionej wykazuje szczególną wartość, nie tylko w kontekście zabytkowym, ale także kulturowym, krajobrazowym i naukowym. Takie obiekty powinny zostać zachowane w stanie niezmienionym, ale żeby było to możliwe, należy je otoczyć szczególną opieką. To z kolei wymaga objęcia ich ochroną prawną. Jedną z jej form jest nadanie takiemu obiektowi lub obszarowi statusu pomnika przyrody.
Pojęcie „pomnik przyrody” na przełomie XVIII i XIX wieku wprowadził Aleksander von Humboldt – niemiecki przyrodnik. Propagatorem tej formy ochrony przyrody był natomiast niemiecki botanik i paleobotanik Hugo Conwentz. W raporcie z 1978 roku, który sporządziła Komisja Parków Narodowych i Obszarów chronionych działająca przy IUCN (Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody), pomnik przyrody został zaproponowany jako jedna z 10 kategorii obszarów objętych ochroną prawną. 16 lat później, na XIX Zgromadzeniu Generalnym IUCN, ustanowiono 8 kategorii obszarów objętych ochroną. Pomnik przyrody zakwalifikowano do kategorii III. Wyższy status nadano tylko parkom narodowym (II kategoria) i ścisłym rezerwatom przyrody (I kategoria).
Co jest nazywane pomnikiem przyrody?
W Polsce ochronę pomników przyrody reguluje Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody. Z kolei kryteria, które musi spełniać obiekt lub obszar uznany za pomnik przyrody, wyszczególniono w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 roku w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody.
Kryteria, o których mowa powyżej, mają charakter jakościowy i ilościowy. Żeby obiekt mógł zostać objęty tą formą ochrony, musi wyróżniać się na tle innych okazów reprezentujących ten sam gatunek m.in. unikatowymi walorami krajobrazowymi, przyrodniczymi, naukowymi, historycznymi lub kulturowymi. Wyróżnikami mogą być następujące cechy:
- wiek,
- wysokość,
- obwód pnia,
- średnica pnia,
- pokrój,
- szerokość korony,
- występowanie w szpalerach, alejach lub skupiskach.
W przypadku obszarów, które mają być klasyfikowane jako pomniki przyrody, pod uwagę brane są następujące cechy jakościowe:
- występujące formy geomorfologiczne, deniwelacja, rozciągłość i długość korytarzy (dotyczy jaskiń),
- skład petrograficzny (dotyczy skał),
- cechy geomorfologiczne i profil (dotyczy wąwozów i jarów),
- forma, miejsce, intensywność wypływu i cechy fizykochemiczne wody, występowanie związków mineralnych w wodzie (dotyczy źródeł i wywierzysk),
- wysokość (dotyczy wodospadów).
Żeby obiekt lub obszar mógł być uznany za pomnik przyrody, musi spełniać przynajmniej jedno z wymienionych kryteriów (ilościowe lub jakościowe).
Jakie są rodzaje pomników przyrody?
Z powyższego jasno wynika, co może być pomnikiem przyrody. Tą formą ochrony prawnej można objąć zarówno okaz (lub kilka okazów występujących w skupisku) przyrody żywej, jak i obszar przyrody nieożywionej. W praktyce, status pomnika przyrody mogą uzyskać: drzewa i krzewy, skały i głazy narzutowe, jaskinie, jary, wąwozy, źródła, wywierzyska i wodospady.
Każdy pomnik przyrody jest oznaczony stosowną tabliczką, która jest zgodna ze wzorem opisanym w rozporządzeniu Ministra Środowiska z 10 grudnia 2004 r. w sprawie wzorów tablic. Zielona tablica znakuje pojedyncze obiekty, natomiast czerwona – grupę obiektów. Dodatkowo, na wniosek konserwatora przyrody (właściwego dla danego obszaru), w obrębie drogi publicznej można umieścić znak E-11 „drogowskaz do zabytku przyrody”. Tablica informująca o położeniu obiektu może zawierać symbol drzewa (dla okazów żywej przyrody) lub skały i groty (dla obiektów przyrody nieożywionej).
Najciekawsze pomniki przyrody w Polsce
W Polsce pomniki przyrody są ustanawiane w drodze uchwały rady gminy. Według danych zgromadzonych przez GUS, w 2020 roku w całym kraju zarejestrowanych było 34898 pomników przyrody, z czego większość to drzewa i grupy drzew. Najciekawsze obiekty i obszary opisujemy poniżej.
Cis Henrykowski
Cis Henrykowski / fot. SchiDD, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0
Najstarsze pomniki przyrody w Polsce liczą sobie ponad 1000 lat. Jednym z takich obiektów jest Cis Henrykowski, uznany za najstarsze drzewo w kraju. W 1921 roku jego wiek oszacowano na ponad 1400 lat! To oznacza, że jest znacznie starszy niż choćby słynny Dąb Bartek.
Okazały, bo 15-metrowy cis można podziwiać we wsi Henryków Lubański, tuż obok domu nr 293. Na przestrzeni lat miały miejsce zdarzenia, w wyniku których piękne drzewo mogło na zawsze zniknąć z polskiego krajobrazu. W XIX wieku Kozacy używali jego gałęzi do wytwarzania strzał. W 1945 roku cis został uszkodzony przez pocisk artyleryjski, a 44 lata później – przez huragan.
Na szczęście wszystko wskazuje na to, że najstarsze drzewo w Polsce jeszcze długo nie odda tego statusu. Obecnie Cis Henrykowski jest wsparty rusztowaniem, a za ochronę przed zbyt bliskim dostępem odpowiada ogrodzenie wyposażone w czujniki ruchu.
Dąb Bartek
Dąb Bartek / fot. Goku122, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0
O ile Cis Henrykowski jest najstarszym polskim drzewem, to pod względem popularności daleko mu do kolejnego obiektu na naszej liście. Dąb Bartek, bo o nim mowa, rośnie we wsi Bartków (województwo świętokrzyskie). Jeszcze nie tak dawno temu sądzono, że majestatyczne drzewo liczy sobie 1200 lat. Dziś wiemy, że Bartek jest młodszy o ok. 500 lat.
Drzewo mierzy 30 m wysokości. Jego potężny pień ma 10 m obwodu i 3 m średnicy. Rozłożyste gałęzie osiągają do 40 m rozpiętości. Jak głosi legenda, schronił się pod nimi sam Jan III Sobieski.
Także to drzewo musiało mierzyć się z wieloma zagrażającymi mu sytuacjami. Do jednej z najniebezpieczniejszych doszło w 1906 roku, kiedy dąb ucierpiał w pożarze trawiącym okoliczne domy. 14 lat później zadecydowano o wzmocnieniu pnia, umieszczając w jamie betonowe wypełnienie.
Krzywy Las
Krzywy Las / fot. Rzuwig, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0
Wymieniając niezwykłe pomniki przyrody, nie można pominąć słynnego Krzywego Lasu. W Nowym Czarnkowie (gmina Gryfino), na obszarze 0,5 ha rosną nietypowe sosny. Co w nich niezwykłego? Chodzi o kształt pnia. Drzewa, najprawdopodobniej posadzone w 1934 roku, wyginają się tuż nad ziemią pod kątem 90 stopni i tworzą charakterystyczny łuk.
Skąd wzięła się taka niezwykła forma? Nie wiadomo. Istnieje kilka hipotez na ten temat, ale najbardziej prawdopodobna teza zakłada, że specyficzne ukształtowanie sosen jest dziełem nie sił natury, a człowieka. Najprawdopodobniej, ich drewno miało służyć celom przemysłowym – produkcji instrumentów muzycznych, łodzi lub mebli.
Źródło Bełkotka
Źródło Bełkotka / fot. Przykuta, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0
Kolejny ciekawy obiekt na naszej liście reprezentuje przyrodę nieożywioną. Źródło Bełkotka wybija w Iwoniczu-Zdroju, na szczycie Łysówki. Skąd wzięła się ta osobliwa nazwa? Źródło zawdzięcza ją wydobywającym się na powierzchnię pęcherzykom, które generują charakterystyczny bulgot. Jak głosi legenda, dawno temu uderzył tam piorun, który został uwięziony pod wodą i do dziś próbuje się uwolnić.
Tyle legend, teraz przyjrzyjmy się faktom. Pęcherze, które sprawiają, że woda na Łysówce „bełkocze”, to nic innego jak wydobywający się na powierzchnię metan.
Organy Wielisławskie
Organy Wielisławskie / fot. 4nuc, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0
Przenieśmy się na Pogórze Kaczawskie, a konkretnie – na zbocze Wielisławki. Właśnie tam zlokalizowane jest jedno z najsłynniejszych stanowisk geologicznych w regionie. Z podnóża wzniesienia „wyrasta” niezwykła formacja skalna.
Organy Wielisławskie zawdzięczają swoją nazwę odsłoniętym riolitom, czyli obfitującym w krzemionkę skałom wulkanicznym z okresu permu. Regularne pęknięcia tworzą słupkową strukturę, która przypomina rurki organów, zwłaszcza w części północnej, gdzie przylegające do siebie słupy są ustawione w pionie.
Dęby Rogalińskie
Na koniec odwiedzamy dolinę Warty. W obszarze Rogalińskiego Parku Krajobrazowego (województwo wielkopolskie) rośnie ok. 2000 dużych dębów, tworząc jedno z największych skupisk tych drzew w Europie.
Niektóre z nich liczą sobie nawet kilkaset lat. Najstarsze i największe to Rus (ponad 900 cm obwodu), Czech (ponad 730 cm obwodu) i Lech (ponad 600 cm obwodu). Wiek tych drzew jest szacowany na ok. 700 lat. Trzeba jednak podkreślić, że Czech, drugi z trzech wielkich dębów, jest martwy.
