Afryka – drugi pod względem wielkości kontynent na Ziemi – jest „domem” ogromnej ilości gatunków roślin. Tamtejsza flora charakteryzuje się niezwykłym zróżnicowaniem, co jest zasługą niezwykłego położenia. Kontynent jest dzielony przez równik i południk zerowy, a niemal idealna symetria położenia względem pierwszej z wymienionych linii decyduje o strefowości geograficznej występującej tam roślinności.
Afryka, kontynent zaliczany do Starego Świata, została częściowo poznana już w starożytności (nazwa Africa określała prowincje). Jej powierzchnia przekracza 30 mln km kw., co sprawia, że jest niemal trzykrotnie większa od Europy. Charakterystyczne położenie Afryki przekłada się na symetryczny układ stref klimatycznych, a to z kolei owocuje niezwykłym zróżnicowaniem świata flory. Jakie można spotkać rośliny w Afryce?
Klimat w Afryce
Na całej Ziemi elementy środowiska przyrodniczego zmieniają się wraz z szerokością geograficzną. Zjawisko strefowości geograficznej wynika z kształtu naszej planety i jej płożenia w stosunku do Słońca. Chodzi o różnice w kącie padania promieni słonecznych, z czym związane są zmiany w ilości energii słonecznej, która dociera do poszczególnych równoleżników. Afryka jest położona symetrycznie względem równika, co przekłada się na wyraźnie zarysowaną symetrię w układzie stref klimatycznych.
Klimat w Afryce nie jest wyłącznym rezultatem położenia kontynentu względem równika, ale także jego wyrównanej powierzchni, braku dużych łańcuchów górskich (co umożliwia swobodny przepływ mas powietrza) oraz wyżynnego charakteru, wysokich krawędzi na wybrzeżach i układu prądów morskich. Typy klimatu w Afryce są definiowane przede wszystkim na podstawie temperatury powietrza, wysokości opadów i ich rocznego przebiegu.
Na północnych i południowych krańcach kontynentu panuje klimat podzwrotnikowy wilgotny i zwrotnikowy wilgotny na południowo-zachodnim wybrzeżu. W miejscu przecięcia Afryki przez zwrotnik Raka rozpościera się strefa klimatu zwrotnikowego suchego. W strefie równikowej mamy do czynienia z klimatem podrównikowym wilgotnym i równikowym wybitnie wilgotnym. W obszarze zwrotnika Koziorożca występuje klimat zwrotnikowy suchy, natomiast w górach mamy do czynienia z górskimi odmianami różnych typów klimatów.
Każda strefa klimatyczna tworzy odmienny świat roślinny. W obszarze północnego wybrzeża i gór Atlas – zarośla makii i wiecznie zielone lasy twardolistne. Kierując się na południe, roślinność staje się skąpa i przybiera postać form skrajnie kserofitycznych. Dalej przechodzi w roślinność półpustynną i sawannową. W strefach, dla których charakterystyczne są duże opady, pojawiają się wiecznie zielone lasy galeriowe i równikowe. Poniżej dominują lasy monsunowe i formacje suchorośli, sawanny, półpustynie i pustynie. Na południowych wybrzeżach pojawiają się osobliwe gatunki pustynne i twardolistne lasy, na które składają się przede wszystkim krzewy.
Co rośnie w Afryce? Przyjrzyjmy się kilku interesującym gatunkom.
Baobab afrykański
Baobab afrykański / fot. Getty Images
Jakie drzewa rosną w Afryce? Baobaby – wiele osób zapewne wskaże właśnie taką odpowiedź. Ta jest oczywiście poprawna, ale warto ją nieco doprecyzować. Na całym świecie rośnie 8 gatunków drzew tego rodzaju, ale w Afryce występuje tylko jeden z nich. To Adansonia digitata, czyli baobab afrykański, nazywany też właściwym.
To potężne drzewo z rodziny ślazowatych jest największym drzewem z rodzaju baobab i największym (choć nie najwyższym) spośród wszystkich afrykańskich drzew. Osiąga od 12 do 18 m wysokości, średnica jego pnia sięga 9 m, a jego obwód to aż 30 m. Nic dziwnego, że wydrążone baobaby służyły kiedyś za schronienia.
W przeciwieństwie do swoich krewniaków, baobab afrykański rośnie samotnie. Występuje stale w Sahelu Tropikalnym i Sudanie. W innych regionach północnej Afryki, występowanie tego drzewa jest ściśle związane z rytmem opadów.
Od maja do lipca na drzewie pojawiają się okazałe kwiaty o białej barwie. Wydzielają nieprzyjemny zapach – mdły, przypominający nieco odór padliny. Owoce mają zdrewniałą łupinę, która przykrywa biały, kwaśny miąższ z licznymi nasionami o nerkowatym kształcie.
Daktylowiec właściwy
Daktylowiec / fot. Getty Images
Wymieniając charakterystyczną roślinność Afryki, nie można pominąć daktylowca właściwego, czyli palmy daktylowej. Phoenix dactylifera – drzewo reprezentujące rodzinę arekowatych – nie występuje już w stanie dzikim, ale klimat Czarnego Lądu stwarza dogodne warunki do jego uprawy. Roślina upodobała sobie suchy klimat, więc tereny pustynne i półpustynne są dla niej idealne. Uprawy w Afryce są zlokalizowane w północnej części kontynentu, przede wszystkim nad Nilem i w oazach Sahary.
Kłodzina drzewa osiąga wysokość od 15 do 25 m (zdarza się, że z jednego systemu korzeniowego wyrasta kilka kłodzin). Pierzaste liście rośliny są długie na 3 m. Owoce, nazywane daktylami, osiągają do 70 mm długości.
To właśnie dla tych niewielkich owoców uprawia się te drzewa. Daktyle obfitują w witaminy i cenne związki mineralne, ale przede wszystkim charakteryzują się wysoką wartością energetyczną. W 70 proc. składają się z węglowodanów, a 100 g suszonych owoców dostarcza ponad 280 kcal. Co istotne, zawierają na tyle mało wody, że proces suszenia nie zmienia znacząco ich właściwości.
Akacja senegalska
Akacja senegalska / fot. Raquel Maria Carbonell Pagola/LightRocket via Getty Images
Drzewem, które tuż obok baobabu w największym stopniu definiuje krajobraz afrykańskiej sawanny, jest akacja senegalska, czyli Acacia senegal. Obszar jej występowania to Senegal, Somalia, Kongo i RPA. Występuje także poza Afryką, w różnych częściach Półwyspu Arabskiego.
W porównaniu z innymi gatunkami reprezentującymi ten rodzaj, akacja senegalska jest dość niska. Osiąga do 5 m wysokości. Ma rozłożystą, spłaszczoną koronę o parasolowatym kształcie. To właśnie te cechy sprawiają, że roślina może przetrwać w niekorzystnym środowisku. Mała wysokość jest równoznaczna z mniejszym zapotrzebowaniem na wodę, a specyficzna korona, którą porastają pierzaste liście, stanowi dobrą ochronę przed palącymi promieniami słonecznymi.
Olejowiec gwinejski
Olejowiec gwinejski / fot. Getty Images
Kolejna palma na naszej liście, tym razem – oliwna. Elaeis guineensis, przedstawiciel rodziny arekowatych, w stanie dzikim występuje w Afryce i na Madagaskarze, ale jest też uprawiany w innych częściach świata, w których panuje sprzyjający klimat. Na Czarnym Lądzie występuje w obszarach o dużych opadach, głównie w Zatoce Gwinejskiej i dorzeczu Konga. Największe uprawy tej rośliny są zlokalizowane w Demokratycznej Republice Konga.
Olejowiec gwinejski osiąga do 15 m wysokości. Z systemu korzeniowego wyrasta tylko jedna kłodzina, na której szczycie mieszczą się charakterystyczne pierzaste liście o długości do 4 m. To piękne drzewo jest cenione przede wszystkim ze względu na jego wartościowe owoce. Niewielkie pestkowce (wielkości śliwki węgierki) zawierają do 70 proc. tłuszczu, z którego produkuje się tłuszcze spożywcze, mydła, kosmetyki, świece i środki smarne. Nasiona są natomiast jednym z podstawowych produktów żywnościowych ludności w środkowej i zachodniej części kontynentu.
Litopsy
Litopsy / fot. Getty Images
Roślinność Afryki obfituje w osobliwe gatunki. Jedne z najbardziej niezwykłych reprezentują rodzaj litops (Lithops), zaliczany do rodziny pryszczyrnicowatych. Zgadza się, mowa o słynnych „żywych kamieniach”, które występują na południowych krańcach kontynentu, głównie w krainie Karru.
To jedne z najbardziej niezwykłych i na pewno najdziwniejszych roślin świata. Są nagie, mają skróconą łodygę, a ich liście zrastają się parami w walcowatą formę, która kształtem, kolorem i wielkością do złudzenia przypomina kamień. W szczelinach pomiędzy liśćmi kryją się promieniste, białe lub żółte, kwiaty.
Ten osobliwy wygląd to rodzaj kamuflażu, dzięki któremu litopsy mogą przetrwać w swoim środowisku. „.Żywy kamień” upodabnia się do otoczenia (zjawisko mimikry), w którym występuje niewiele niewiele roślin, za to obficie nagromadzony jest materiał skalny. W ten sposób ukrywa się przed roślinożercami.
Litopsy są wyposażone w jeszcze jeden mechanizm, zapewniający im możliwość rozwoju w suchym środowisku. Te niezwykłe rośliny są zaliczane do sukulentów liściowych, co oznacza, że w swoich liściach mogą gromadzić wodę.
Welwiczja przedziwna
Welwiczja przedziwna / fot. Getty Images
Naszą listę zamyka endemit pustynny występujący na kamienistych obszarach równinnych w południowej Angoli i Namibii. Welwiczja przedziwna (Welwitschia mirabilis) reprezentuje monotypowy rodzaj welwiczja i monotypową rodzinę welwiczjowatych. Jakie cechy sprawiły, że jest uważana za jednego z najdziwniejszych przedstawicieli całego królestwa flory? Złożyło się na to kilka osobliwych cech.
Ten niezwykły gatunek wzrasta w wyjątkowo wolnym tempie. Roczne przyrosty nie przekraczają 1 mm. Warto podkreślić, że roślina nie pnie się ku górze, a wrasta w ziemię. Kolejna rzecz, w całym swoim życiu, welwiczja wykształca jedynie dwa liście, których nigdy nie zrzuca! Oznacza to, że żyją kilkaset lat. W całym królestwie roślin nie ma drugich liści, które byłyby tak długowieczne. Oba liście osiągają długość do 6 m. Z czasem, ulegają skręceniu i pękają na podłużne pasy. Roślina magazynuje w nich węgiel, co pozwala jej przetrwać długie okresy suszy.
