W swej długiej historii istnienia, Polska zmieniała swoją stolicę z różnych miejsc na mapie. Choć najczęściej wymienia się zaledwie kilka miast, trudno powiedzieć, ile w sumie nasz kraj posiadał miast stołecznych. Często można też zauważyć, że niepozorne miasto szczyci się mianem historycznej stolicy. W rzeczywistości dużo zależy od tego, czym jest stolica i co to słowo dokładnie oznacza?
Z historycznego punktu widzenia często definiuje się stolicę jako stałe miejsce pobytu władcy czy innego głównego organu władzy. Niemniej jednak inaczej to wygląda z czysto prawnego aspektu, gdzie wszystko musi być jasno zdefiniowane.
Miasto stołeczne kojarzy się zapewne z najważniejszym ośrodkiem w państwie, sercem kraju. W niektórych założeniach wojennych przyjmowało się na przykład, że jak stolica kapitulowała, to jej kraj uznawało się za podbity.
Co oznacza i skąd pochodzi nazwa stolica?
Jak podaje Wielki słownik języka polskiego, stolica to „główne miasto państwa, w którym mają siedzibę jego władze”. Etymologicznie pochodzenie tego słowa widzi się w stole. Stół przerodził się z czasem w nowe słowa, m.in. w stołek i stolec.
Dawniej stolcem nazywano duże krzesło, na którym zasiadali zwierzchnicy świeccy lub duchowni. To samo słowo stało się synonimem władzy, np. stolec biskupi lub książęcy stolec. Później stolec zaczął kojarzyć się z odchodami, ponieważ to właśnie „na tronie” czy „na stolcu” oddawano się defekacji.
Stolica również z początku była tronem władcy, czyli królewskim stolcem. Z czasem wyrażenie to wiązało się z miejscem, gdzie władca przebywa, skąd rządzi. Historycznie stolica była to siedziba władcy.
Ile stolic posiadała Polska?
Odpowiedź na to pytanie jest bardziej kłopotliwa w kontekście historycznym. W przypadku początków państwa polskiego należy odnajdować ślady w architekturze rezydencji książąt piastowskich. Pierwszym znanym wyróżniającym się ośrodkiem był prawdopodobnie Giecz.
Ze względu na ówczesną wagę władzy kościelnej, należałoby jednak wskazać Poznań. Tam właśnie powstało pierwsze biskupstwo i pierwsza katedra. Dopiero później naczelnym ośrodkiem władzy książęcej i kościelnej stało się Gniezno.
W kronice Galla Anonima miasta Wrocław, Kraków i Sandomierz dostały miano sedes regni principales, czyli „główne siedziby królewskie”. Mimo to uznajemy, że w tamtym okresie Gniezno, Poznań czy Płock były w podobnym stopniu ważnymi ośrodkami władzy.
Choć Kraków zaczął pełnić funkcję głównej rezydencji księcia w połowie XI w. to dopiero w późniejszym okresie zaczęto go postrzegać jako rzeczywista stolica. Bolesław Śmiały koronował się właśnie w Gnieźnie, które pozostało siedzibą arcybiskupa Bogumiła.
Stolica według prawa?
Wraz z rozwojem prawodawstwa stolica zaczęła pojawiać się w różnych aktach prawnych. Choć w 1596 r. król Zygmunt III zdecydował się na przenosiny z dworem do Warszawy, to fakt nazwania nowej rezydencji stolicą nie znalazł potwierdzenia w żadnym dokumencie.
Z drugiej strony Warszawa już wcześniej była miejscem zwoływania sejmów. Kraków nadal był nazywany stolicą, lecz wraz z czasem tracił kolejne funkcje urzędowe. Warszawa po raz pierwszy została nazwana stolicą w 1793 r. na jednym z dokumentów sejmu grodzieńskiego.
XIX wiek i stolice polskich państw
W okresie zaborów istniało co najmniej kilka państw mniej lub bardziej zależnych, które posiadały swoje miasta stołeczne. Największym z nich było Księstwo Warszawskie ze stolicą w Warszawie. Po upadku Napoleona, Warszawa stała się miastem stołecznym Królestwa Polskiego, z siedzibą króla (czyli cara) w Petersburgu.
Dodatkowo w pewnym okresie istniało Wielkie Księstwo Poznańskie ze stolicą w Poznaniu, Rzeczpospolita Krakowska z siedzibą w Krakowie, czy Wolne Miasto Gdańsk z Gdańskiem na czele.
Stolica dzisiaj
Określenie stolicy w prawie najwidoczniejsze jest od 1952 r. Wtedy uchwalono konstytucję Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Obecnie funkcjonująca konstytucja w Polsce z 1997 r. powiela zapis o stołeczności Warszawy w art. 29.
Czasem stolicą bywa siedziba rządu, co jeszcze mocniej komplikuje wyliczenie polskich stolic. Historycznie władcy polscy wielokrotnie przenosili się z „rządem” do różnych miast. Dodatkowo podczas wojen światowych XX wieku powstawało wiele różnych polskich rządów w różnych miastach.
Na koniec warto wspomnieć, że stolica mogła być zwyczajnie najważniejszym ośrodkiem regionu. Idealnym tego przykładem jest wieś Stolec koło Ząbkowic Śląskich. Sama nazwa odwołuje się do dawnej funkcji tego ośrodka. Pod koniec XVIII w. wieś ta była stolicą Wolnego Państwa Stanowego rodu Schlabrendorfów.
Źródła: Narodowe Centrum Kultury, Przeprowadzki stolic, Studia Regionalne i Lokalne (Marcin Kula), Geneza stołeczności Warszawy (Henryk Samsonowicz), Rezerwat Archeologiczny w Gieczu
