Zamek Książ to jedno z najbardziej znanych i popularnych wśród turystów założeń obronnych w Polsce. Przyjezdni doceniają przepiękną architekturę tego miejsca, niezwykłą historię, w której nie brakuje legend i tajemnic.

Jak się okazuje, mimo wielu dekad prac naukowców związanych z historią i dziejami zamku, założenie to ciągle skrywa tajemnice. Jedną z nich właśnie udało się rozgryźć badaczom z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu (UPWr).

Zaginiony ogród Zamku Książ

Jedną z zagadek nie tyle zamku, co założenia ogrodowo-parkowego, które do niego przylegało w XIX wieku, było to, kto był ich twórcą. – Ustaliliśmy, że projekt ogrodów w Książu w latach 70. XIX wieku wykonał Eduard Neide, dyrektor królewskich ogrodów Tiergarten w Berlinie. Jest on znany nie tylko dzięki projektom zrealizowanym dla berlińskiego parku w Tiergarten, ale także jako projektant ogrodów w Albrechtsberg w Dreźnie oraz miejskich terenów w Hamburgu – powiedziała dr Justyna Jaworek-Jakubska z Katedry Architektury Krajobrazu UPWr.

Charakterystyczny szpaler drzew na tarasie zamku. Zdjęcie z przełomu XIX i XX wieku / Fot. Zamek Książ/UPWr

Tę nową aranżację ogrodów tarasowych przylegających do zamku zlecił książę Hans Heinrich XI von Hochberg-Pless. Zainicjował on szeroko zakrojoną przebudowę zamku i ogrodów wraz z otoczeniem. – Końcowy efekt przekształceń znamy tylko dzięki licznym fotografiom z przełomu XIX i XX wieku. Obecnie niewiele zachowało się z ogrodów zaprojektowanych przez berlińskiego projektanta – dodaje naukowczyni UPWr. W latach 1909–1923 tarasy całkowicie przekształcono w ramach wielkiej rozbudowy zespołu zamkowego.

Co pozostało po zaginionym ogrodzie?

Tylko dwa elementy dawnego założenia parkowo-ogrodowego autorstwa Edwarda Neide przetrwały do dzisiaj. Są to:

  • szpaler drzew na Tarasie Kasztanowcowym. Kasztanowce, które go tworzą są, zdaniem dr Roberta Sobolewskiego z Katedry Architektury Krajobrazu UPWr, najstarszymi drzewami na tarasach ogrodowych;
  • parkowa promenada, nazywana kiedyś „Kunsstrasse”. Łączy Przedzamcze z Bramą Lubiechowską. Promenada uchodziła za „majstersztyk ogrodnictwa krajobrazowego”. Wkomponowano ją malowniczo w zbocza doliny Pełcznicy. Dzięki temu ukazywała różnorodne widoki na Zamek Książ i dolinę. To obecnie trasa wiodąca do punktu widokowego nazywanego Grobem Olbrzyma.

Nie tylko badania historyczne

Współpraca naukowców UPWr z Zamkiem Książ rozpoczęła się w 2018 roku. – W tym czasie powstały dwie strategie dotyczące kierunków rewaloryzacji tarasów ogrodowych oraz założenia parkowego w Książu. Rozpoczynając współpracę, zależało nam przede wszystkim na wypracowaniu nowego, bardziej zintegrowanego podejścia do zarządzania zabytkowym ogrodem w Książu – wyjaśnia koordynatorka projektu, dr Justyna Jaworek-Jakubska z UPWr.

W ramach interdyscyplinarnego projektu przeprowadzono badania historyczne i konserwatorskie. Ich głównym celem była ocena stanu zachowania oraz wskazanie możliwych kierunków ochrony i rewaloryzacji założenia ogrodowo-parkowego.

Model 3D Zamku Książ przygotowany przez ekspertów z UPWr / Fot. UPWr

Drugi element obejmował przygotowanie inwentaryzacji danych przestrzennych metodą fotogrametryczną i naziemnego skaningu laserowego, a także przygotowanie przestrzennej bazy danych 2D i 3D dla tarasów ogrodowych przy zamku. W ten sposób pracownicy zamku posiadają teraz nowoczesne narzędzie do zarządzania ogrodami. Zajmowali się tym specjaliści z Instytut Geodezji i Geoinformatyki oraz Centrum Zasobów i Wsparcia Dydaktyki UPWr pod kierownictwem dr. Przemysława Tymkowa.

Zmiany na terenie parku są wdrażane stopniowo. W ciągu ostatniego roku na Tarasie Daisy dekoracyjne rabaty zastąpiono gładkimi powierzchniami trawników, a pod koniec zeszłego roku posadzono dwa tulipanowce w ich historycznych lokalizacjach. W ten sposób przywracany jest historyczny wygląd tarasu. 

Zamek Książ – długa i pasjonująca historia

Pierwsza pisemna wzmianka o dzisiejszym Zamku Książ (po niem. Fürstenstein) pochodzi z końca XIII wieku. Był to jeden z wielu zamków obronnych księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I Surowego. Miał ważne strategiczne znaczenie.  

Po wygaśnięciu Piastów z linii świdnicko-jaworskiej, zamek przejęli królowie czescy z dynastii Luksemburgów. W latach 1497–1508 zamek należał do króla Czech i Węgier, Władysława II Jagiellończyka. 

W pierwszej połowie XVIII wieku Konrad Ernest Maximilian von Hochberg zainicjował pierwszą wielką przebudowę zamku. Powstało wówczas m.in. reprezentacyjne skrzydło barokowe.

W 1941 zamek skonfiskowali naziści. W czasie II wojny światowej przechowywano w nim zbiory Królewskiej Biblioteki Pruskiej z Berlina. W latach 1943–1945 do Zamku Książ wkroczyła nazistowska paramilitarna organizacja „Todt“. Prawdopodobnie przygotowywano tu jedną z głównych kwater Hitlera. Prowadzono liczne przebudowy określane przez historyków sztuki jako „barbarzyńskie”.  

Wówczas powstały też również podziemne tunele pod zamkiem i Dziedzińcem Honorowym. Ich funkcja dzieli historyków. Po wojnie zamek zajęli Sowieci, którzy rozkradli jego wyposażenie. Obecnie zamkiem zarządza Spółka Zamek Książ w Wałbrzychu, której założycielem i właścicielem jest Gmina Wałbrzych. Możliwe jest jego zwiedzanie, a nawet nocleg w hotelu.

Źródła: