Nagroda Nobla jest powszechnie uznawana za najbardziej prestiżowe wyróżnienie w świecie nauki i nie tylko. Zgodnie z testamentem Alfreda Nobla, fundatora nagrody, od 1901 roku wyróżnienie przyznaje się w dziedzinie fizjologii lub medycyny, fizyki, chemii i literatury. Osobną kategorią jest też Nagroda Pokojowa. Nobel z ekonomii po raz pierwszy został wręczony w 1969 roku.
Poniżej prezentujemy przewidywania związane z Nagrodą Nobla 2023. A także pełną listę tegorocznych zwycięzców.
Nagroda Nobla 2023 – przewidywania
Co roku specjaliści próbują przewidzieć, kto dostanie Nobla. Oto tegoroczne typy firmy Clarivate:
- medycyna lub fizjologia: Carl H. June, Steven A. Rosenberg I Michel Sadelain za badania nad leczeniem raka za pomocą limfocytów T; Rob Knight za badania nad ludzkim mikrobiomem; Emmanuel Mignot, Clifford B. Saper i Masashi Yanagisawa za badania nad cyklem dobowym i narkolepsją;
- fizyka: Sharon C. Glotzer za badania nad nowymi materiałami; Federico Capasso za badania nad fotoniką, plazmoniką i laserami; Stuart S. P. Parkin za badania nad spinotroniką i przechowywaniem danych.
- chemia: James J. Collins, Michael Elowitz i Stanislas Leibler za badania w dziedzinie biologii syntetycznej; Shankar Balasubramanian i David Klenerman za opracowanie nowej metody sekwencjonowania genomu; Kazunori Kataoka, Vladimir P. Torchilin i Karen L. Wooley za badania nad nowymi sposobami dostarczania leków;
- ekonomia: Edward L. Glaeser za badania nad ekonomią miejską; Thomas Piketty, Emmanuel Saez i Gabriel Zucman za badania nad nierównością ekonomiczną; Raj Chetty za badania nad mobilnością społeczną.
W głosowaniu przeprowadzonym przez American Chemical Society 44% chemików uznało, że Nobla w tym roku powinni dostać twórcy szczepionek mRNA. Jednak z analiz wynika, że naukowcy czekają na Nobla coraz dłużej. Obecnie czas od odkrycia do nagrody to średnio co najmniej 20 lat. W przypadku chemii – nawet 30 lat.
Nagroda Nobla 2023: medycyna lub fizjologia
Laureatów tej nagrody poznaliśmy w poniedziałek, 2 października. Medyczny Nobel 2023 przypadł w udziale Katalin Karikó i Drew Weissmanowi. Zgodnie z przewidywaniami, nagrodzono ich za opracowanie technologii wykorzystanych do stworzenia szczepionek mRNA. Te szczepionki pomogły w walce z pandemią COVID-19.
Węgierska biochemiczka Katalin Karikó była od lat typowana do tej nagrody. Dokonała ona przełomu w dziedzinie badań nad RNA. W 2005 r. opublikowała – wraz z amerykańskim immunologiem Drew Weissmanem – pracę pokazującą, jak można bezpiecznie dostarczyć tę cząsteczkę do komórek. To dzięki tym badaniom prace nad szczepionkami RNA ruszyły z miejsca. I zaowocowały bezpiecznymi, skutecznymi preparatami przeciw COVID-19
W ubiegłym roku laureatem został prof. Svante Pääbo, szwedzki biolog, założyciel i kierownik Instytutu Antropologii Ewolucyjnej im. Maksa Plancka w Lipsku.
Nagroda Nobla 2023: fizyka
Werdykt Komitetu Noblowskiego został ogłoszony we wtorek, 3 października. Nobla 2023 w dziedzinie fizyki otrzymali Pierre Agostini, Ferenc Krausz i Anne L’Huillier. Nagrodzono ich za badania dotyczące wytwarzania bardzo krótkich, attosekundowych impulsów świetlnych. Badania te umożliwiły m.in. dokładniejsze zrozumienie zachowania elektronów.
Laureaci Nagrody Nobla 2023 w dziedzinie fizyki / ryc. Niklas Elmehed © Nobel Prize Outreach
Attosekunda to jedna miliardowa jednej miliardowej sekundy. Czyli 10-18 sekundy. Czas trwania najkrótszych wydarzeń, które naukowcy potrafią nie tylko przewidzieć w obliczeniach, ale i dostrzec, mierzony jest właśnie w attoskeundach. Elektron potrzebuje dwudziestu czterech attosekund, by wykonać jedno okrążenie wokół jądra atomu wodoru. Wykonuje tę podróż około 40000 bilionów razy na sekundę. W jednej minucie mieści się więcej attosekund, niż od początku istnienia Wszechświata upłynęło minut.
Anne L’Huillier to zaledwie piąta kobieta uhonorowana Noblem w dziedzinie fizyki. W 2020 r. nagrodę tę otrzymała Andrea Ghez, natomiast w 2018 r. Donna Strickland.
Rok temu nagrodzono uczonych zajmujących się fizyką kwantową. Byli to Alain Aspect, John F. Clauser i Anton Zeilinger.
Nagroda Nobla 2023: chemia
Laureatów tej nagrody poznaliśmy w środę, 4 października. Rano 4 października pojawiły się informacje o przedwczesnym ogłoszeniu werdyktu. Zgodnie z nim nagrodę Nobla w dziedzinie chemii mają otrzymać Moungi G. Bawendi, Louis E. Brus i Alexei I. Ekimov. Ich badania dotyczyły nanotechnologii, a konkretnie tzw. kropek kwantowych. Komitet noblowski oficjalnie zaprzeczył, jakoby był to finalny werdykt. Jednak potem informacja ta potwierdziła się.
Laureaci Nagrody Nobla 2023 w dziedzinie chemii (ryc. Niklas Elmehed © Nobel Prize Outreach)
Kropka kwantowa to niewielki obszar przestrzeni ograniczony w trzech wymiarach barierami potencjału. Wewnątrz niego uwięziona jest cząstka o długości fali porównywalnej z rozmiarami kropki. Takie struktury są wykorzystywane m.in. w diagnostyce medycznej. Wchodzą też w skład wyświetlaczy QD-LED, wykorzystywanych w telewizorach.
W zeszłym roku wyróżnienie otrzymali Carolyn R. Bertozzi, Morten Meldal i K. Barry Sharpless. Zajmowali się „chemią kliknięć” i chemią bioortogonalną.
Literacka Nagroda Nobla 2023
Laureata lub laureatkę tej nagrody poznaliśmy w czwartek, 5 października. Literackiego Nobla 2023 otrzymał norweski pisarz Jon Fosse. Nagrodzono go za innowacyjną prozę i sztuki, które „dają głos niewypowiedzianemu”.
Laureat Nagrody Nobla 2023 w dziedzinie literatury (ryc. Niklas Elmehed © Nobel Prize Outreach)
Jon Fosse to jeden z najwybitniejszych współczesnych dramatopisarzy norweskich. Pisze w języku nynorsk. Książki Fossego przetłumaczono na ponad 40 języków, w tym polski. Jego dramaty wystawiono na ponad 120 scenach świata. Jego największe dzieło to siedmioczęściowa „Septologia”. Polskie wydanie „Drugie imię. Septologia I–II” trafiło do czytelników w tym roku.
W 2022 roku nagrodę otrzymała francuska pisarka Annie Ernaux.
Pokojowa Nagroda Nobla 2023
Werdykt został podany do wiadomości w piątek, 6 października. Pokojową Nagrodę Nobla 2023 otrzymała Narges Mohammadi z Iranu. Wyróżniono ją za walkę o prawa irańskich kobiet. Była aresztowana 13 razy, 5 razy skazana na łącznie 31 lat więzienia i 154 baty. Wciąż jest w irańskim więzieniu.
Laureatka Pokojowej Nagrody Nobla 2023 (ryc. Niklas Elmehed © Nobel Prize Outreach)
Przed rokiem wyróżniono białoruskiego opozycjonistę Alesia Bialackigo, rosyjską organizację Memoriał i ukraińskie Centrum Wolności Obywatelskich.
Nagroda Nobla 2023: ekonomia
Laureatkę poznaliśmy w poniedziałek, 9 października. Nagrodę otrzymała Claudia Goldin z Harvardu. Nagrodzono ją za analizę pracy i wynagrodzeń kobiet.
Laureatka Nagrody Nobla 2023 w dziedzinie ekonomii (ryc. Niklas Elmehed © Nobel Prize Outreach)
W ubiegłym roku wyróżnienie otrzymali Ben S. Bernanke, Douglas W. Diamond i Philip H. Dybvig. Nagrodzono ich za badania nad bankami i kryzysami finansowymi.
Nagroda Nobla dla Polaków
W 1903 r. złoty medal z podobizną Alfreda Nobla otrzymała Maria Skłodowska-Curie. Jest ona jedną z niewielu kobiet nagrodzonych Noblem z fizyki. Maria Skłodowska-Curie to także jedna z dwóch osób, które zostały nagrodzone przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk Nagrodą Nobla w dwóch różnych dziedzinach. Polska uczona na swoim koncie ma również wyróżnienie z chemii (1911 r.) za odkrycie polonu i radu.
Polaków nie brakuje wśród noblistów literackich. W 1905 r. nagrodę za całokształt twórczości otrzymał Henryk Sienkiewicz. Niespełna dwie dekady później za „Chłopów” nagrodzony został Władysław Reymont. Odpowiednio w 1980 i 1996 roku nagroda trafiła do Czesława Miłosza oraz Wisławy Szymborskiej. Ostatnią polską laureatką Nagrody Nobla w dziedzinie literatury była Olga Tokarczuk w 2018 r.
Polak został też nagrodzony Pokojową Nagrodą Nobla. W 1983 r. wyróżnienie otrzymał ówczesny lider „Solidarności” i przyszły prezydent RP, Lech Wałęsa.
Nagroda Nobla w poprzednich latach
Oto przykłady laureatów nagrody Nobla z ubiegłych lat:
- 2020 r.: Nobel z medycyny za wykrycie wirusa HCV; Nobel z fizyki za badania nad czarnymi dziurami; Nobel z chemii za opracowanie metody edycji genomu; Pokojowy Nobel dla World Food Programme; Literacki Nobel dla Louise Glück; Nobel z ekonomii za badania nad teorią aukcji;
- 2019 r.: Nobel z medycyny za nową metodę leczenia anemii i nowotworów; Nobel z fizyki za wkład w zrozumienie ewolucji Wszechświata; Nobel z chemii za baterie litowo-jonowe; Pokojowy Nobel dla premiera Etiopii;
- 2018 r.: Nobel z medycyny za nową metodę walki z rakiem; Nobel z fizyki za narzędzia ze światła; Nobel z chemii za ewolucję kontrolowaną; Pokojowy Nobel za walkę z przemocą na tle seksualnym;
- 2016 r.: Nobel z medycyny za autofagię; Nobel z chemii dla twórców najmniejszych maszyn świata; Pokojowy Nobel dla prezydenta Kolumbii; Nobel z fizyki za odkrycia dotyczące topologicznych przejść fazowych oraz topologicznych faz materii;
- 2015 r.: Nobel z medycyny za nicienie i malarię; Nobel z chemii za badania nad DNA;
- 2014 r.: Nobel z chemii za rozwój mikroskopii;
- 2013 r.: Nobel z medycyny za transport wewnątrzkomórkowy; Nobel z fizyki za bozon Higgsa;
- 2012 r.: Nobel z medycyny za prace nad komórkami macierzystymi; Nobel z fizyki za badania nad cząstkami elementarnymi; Nobel z chemii za badania nad receptorami sprzężonymi z białkami G.
Źródła: Nobelprize.org, Clarivate, C&En.
