W każdej strefie klimatycznej wymienić można zjawiska pogodowe i elementy środowiska przyrodniczego, które są dla niej charakterystyczne. Klimat umiarkowany, w części ciepłej, cechuje się dużym zróżnicowaniem środowiska przyrodniczego, w którym oprócz lasów liściastych i mieszanych występują także stepy i lasostepy. Klimat zwrotnikowy to przede wszystkim pustynie i półpustynie, ale także lasy monsunowe, obficie porastające wilgotną część tej strefy.

Klimat okołobiegunowy, w części subpolarnej, dominują obszary bezleśne, porastane przez niską roślinność nietworzącą zwartej pokrywy, i całkowicie pozbawione roślinności. W mniejszym lub większym stopniu, w strefie klimatów podzwrotnikowych można dostrzec pewne elementy pozostałych, jakby klimat podzwrotnikowy był czymś w rodzaju pasa przejściowego.

Czym jest klimat podzwrotnikowy?

Według klasyfikacji opracowanej przez Wincentego Okołowicza, klimat podzwrotnikowy jest trzecią z pięciu głównych stref klimatycznych Ziemi. Na półkuli północnej sąsiaduje ze strefą zwrotnikową na południu i strefą umiarkowaną na północy. Natomiast na półkuli południowej stosunek ten ulega odwróceniu. Strefa umiarkowana znajduje się przy południowej granicy klimatu podzwrotnikowego, a zwrotnikowa – przy północnej.

W tej strefie można zaobserwować wyraźnie zarysowany sezonowy przebieg opadów i temperatury powietrza. W sezonie letnim na występowanie zjawisk pogodowych wpływają masy powietrza zwrotnikowego, natomiast w zimowym – ośrodki niżowe napływające znad strefy umiarkowanej. Pory roku są determinowane przez temperaturę powietrza, natomiast wysokość opadów – przez typ klimatu.

Jakie są cechy klimatu podzwrotnikowego?

W strefie podzwrotnikowej średnia roczna temperatura zamyka się w przedziale od 10 do 20 stopni Celsjusza. W najchłodniejszym miesiącu, słupek rtęci wskazuje więcej niż 10 stopni Celsjusza w klimatach o charakterze morskim i poniżej 0 stopni Celsjusza w klimatach kontynentalnych. Roczne amplitudy temperatur są różne w tej strefie i zależą przede wszystkim od położenia obszaru lądowego względem oceanu. Na terenach przybrzeżnych wahania są niewielkie i rosną wraz ze wzrostem odległości od oceanu.

Należy podkreślić, że ze względu na panujące w niej warunki, strefa klimatów podzwrotnikowych dzieli się na dwie podstrefy: wilgotną i suchą.

Pierwsza z wymienionych znajduje się pod wpływem monsunów, klimatu śródziemnomorskiego i przejściowego. Ma duży zasięg na północy i wyraźnie mniejszy na południu. W części wilgotnej lata są gorące, słoneczne i suche. Średnia temperatura powietrza najczęściej przekracza 20 stopni Celsjusza. Zimy są natomiast łagodne i wilgotne. Mróz nie występuje zbyt często, a średnia temperatura powietrza zamyka się w przedziale od 4 do 12 stopni Celsjusza. 

Opady występują przede wszystkim w sezonie zimowym. Ich średnia roczna wysokość to 400–1000 mm. Najintensywniej pada w strefach przybrzeżnych. Wraz ze wzrostem odległości od oceanów, opady maleją. Okres suchy trwa od 3 do 6 miesięcy. Opady są wówczas skąpe lub nie występują w ogóle. 

Taka charakterystyka tej części strefy podzwrotnikowej przekłada się na słabo rozwiniętą sieć rzeczną, na którą składają się rzeki stałe i okresowe. W chłodnym półroczu, gdy opady stają się bardziej intensywne, występują wezbrania. W okresie letnim stan wody wyraźnie się obniża.

Część sucha strefy podzwrotnikowej znajduje się pod wpływem kontynentalnym. W okresie letnim staje się obszarem wybitnie gorącym i suchym. Średnia temperatura powietrza kształtuje się wówczas na poziomie przekraczającym 30 stopni Celsjusza. Zimą zdarza się, że temperatura spada poniżej 0 stopni Celsjusza. 

Roczne wahania temperatur zależą od położenia geograficznego danego obszaru. Na półkuli północnej amplitudy są wyraźnie większe niż na południowej, co wynika z większej powierzchni obszaru lądowego i wyraźniej zaznaczonych cech kontynentalnych. 

Opady występują najczęściej w sezonie zimowym. Ich roczna wysokość nie przekracza 500 mm.

Rodzaje klimatu podzwrotnikowego

W klasyfikacji Wincentego Okołowicza strefa podzwrotnikowa jest podzielona na pięć typów klimatów:

  • klimat morski,
  • klimat pośredni,
  • klimat kontynentalny,
  • klimat kontynentalny suchy,
  • klimat kontynentalny wybitnie suchy.

W odmianie morskiej średnia temperatura powietrza dochodzi do 10 stopni Celsjusza w najchłodniejszym miesiącu. Roczne amplitudy są stosunkowo niewielkie, Wpływ na panujące warunki mają przede wszystkim wyżowe układy ciśnienia. Roczna suma opadów zamyka się w przedziale od 600 do 1000 mm. Najsuchsze są miesiące letnie.

W strefie pośredniej przeciętna temperatura w najchłodniejszym miesiącu wynosi 5 stopni Celsjusza. Roczna suma opadów, podobnie jak przebieg, jest zbliżona do tej, która charakteryzuje klimat morski i wynosi od 400 do 900 mm.

W odmianach kontynentalnych średnia temperatura powietrza w najchłodniejszym miesiącu to ok. 0 stopni Celsjusza. Roczne amplitudy są dość wysokie. Panujące warunki są kształtowane przez wyżowy układ ciśnień. W klimacie kontynentalnym roczna suma opadów zamyka się w przedziale od 250 do 600 mm. Z kolei w odmianach suchej i suchej wysokość opadów atmosferycznych spada poniżej 250 mm.

Gdzie jest klimat podzwrotnikowy?

Strefa klimatów podzwrotnikowych leży na półkuli północnej i południowej, mniej więcej wzdłuż równoleżników 40 stopni. Obejmuje środkową i południową część Stanów Zjednoczonych, kraje w basenie Morza Śródziemnego, Afganistan i Iran, część obszaru Chin, większą część Japonii, niektóre obszary Chile i Argentyny, niewielki fragment RPA, Australii i Wyspę Północną Nowej Zelandii. 

Część wilgotna strefy klimatów podzwrotnikowych zajmuje największy obszar na półkuli północnej, gdzie obejmuje:

  • oba wybrzeża Stanów Zjednoczonych i dolinę Missisipi,
  • wybrzeża Morza Czarnego i Morza Śródziemnego,
  • wschodnią część Chin,
  • wyspy Kiusiu i Sikoku (Japonia).

Zasięg części wilgotnej na półkuli południowej obejmuje:

  • południowe wybrzeże Afryki,
  • południowe krańce Australii,
  • wschodnie wybrzeże Chile (wyłącznie środkowej części),
  • wybrzeże Argentyny (środkową część).

Obszary, które składają się na część suchą strefy klimatów podzwrotnikowych, to:

  • południowo-zachodni fragment Wielkich Równin i obszar Wielkiej Kotliny w Ameryce Północnej,
  • południowo-zachodnia część pampy w Ameryce Południowej,
  • obszar na południe od Morza Kaspijskiego w Azji,
  • Wyżyna Irańska,
  • Registan.

Fauna i flora strefy podzwrotnikowej

Środowisko przyrodnicze wilgotnej części strefy podzwrotnikowej wykazuje pewne cechy wspólne ze środowiskiem strefy umiarkowanej ciepłej. Nie jest to nic niezwykłego, bo choć strefy klimatyczne globu często są oznaczane na mapie jako proste linie, tak naprawdę ich granice nie są płynne i przenikają się wzajemnie. 

Szata roślinna części wilgotnej jest wyraźnie zróżnicowana, co wynika z kliku typów występujących w niej klimatów. Występują w niej wiecznie zielone zarośla, niskie krzewy, krzewy zrzucające liście, lasy iglaste i wiecznie zielone lasy dębowe.

Trzeba podkreślić, że środowisko przyrodnicze obszarów znajdujących się pod wpływem cyrkulacji monsunowej znacząco różni się od szaty roślinnej pozostałych obszarów części wilgotnej. Występują tam wielopiętrowe lasy. Najwyższy poziom jest tworzony przez gatunki drzew zrzucających liście w porze suchej. Niżej występują drzewa wiecznie zielone, a najniżej – krzewy i runo. 

Krajobraz w suchej części strefy klimatów podzwrotnikowych wygląda zupełnie inaczej. Ze względu na zachodzące tam procesy wietrzenia fizycznego, deflacji i erozji wietrznej, gleby powstają powoli i zawierają niewiele próchnicy. Znaczny obszar zajmują grunty bezglebowe. W wielu miejscach na powierzchni gruntu występują pokrywy solne i wykwity, które są następstwem skrajnie suchego klimatu.

Suche powietrze w połączeniu z wysoką temperaturą (która charakteryzuje się dużymi amplitudami dobowymi) i deficytem wody przekłada się na warunki nieprzyjazne dla wegetacji roślin. Spora część obszarów części suchej jest całkowicie pozbawiona roślinności. Na pozostałych obszarach pojawiają się nieliczne gatunki wykazujące przystosowanie do życia w warunkach niedoboru wody, rośliny efemeryczne, halofity i sukulenty.

Fauna jest bogato reprezentowana w całej strefie klimatów podzwrotnikowych. Na obszarach śródziemnomorskich dominują gady i ptaki, bogato reprezentowane są także ssaki. Pustynie i obszary półpustynne to królestwo stawonogów, gadów i niektórych ptaków. Największa różnorodność gatunkowa dotyczy obszarów monsunowych, na których występują liczne reprezentacje ssaków roślinożernych i drapieżnych, ptaków, gadów, płazów i bezkręgowców.