Istnieje wiele obszarów przyrodniczych o skąpej szacie roślinnej. Tundra niemal w całości pokryta jest mchem i porostami. Sawanna i stepy wykazują nieco większe zróżnicowanie w obszarze flory, jednak wciąż pozostają terenami bezleśnymi. Przekłada się to na wyjątkowo surowy krajobraz, jednak to nic w porównaniu z widokami charakterystycznymi dla półpustyń i pustyń.
Pustynie i półpustynie - czym się różnią?
W ujęciu biologicznym, pustynia jest obszarem pozbawionym zwartej szaty roślinnej. Nieliczna roślinność (występująca w niewielkich kępkach), na którą składają się suchorośla, sukulenty i rośliny efemeryczne, pokrywa do 10 proc. powierzchni tych terenów.
W ujęciu klimatycznym, pustynie są obszarami, na których występują wyjątkowo skąpe opady atmosferyczne. W wielu miejscach nie przekraczają 100 mm rocznie, a na świecie są też obszary, gdzie opady zdarzają się raz na kilka lat.
Mówiąc o pustyniach, większość osób ma na myśli ogromne tereny piaszczyste, gdzie temperatura powietrza w ciągu dnia nierzadko przekracza 50 stopni Celsjusza. To skojarzenie jest jak najbardziej słuszne, jednak trzeba zaznaczyć, że wyłącznie w odniesieniu do pustyń gorących. Nie można bowiem nie wspomnieć, że niektóre pustynie mają charakter umiarkowany lub wręcz zimny. Przykładem jest tu choćby Gobi - pustynia leżąca na terenie południowej Mongolii i północnych Chin. O ile w okresie letnim panuje tam wysoka (bo przekraczająca 40 stopni Celsjusza) temperatura, to zimą jej wartość spada poniżej -40 stopni Celsjusza.
Pustynie należy dzielić nie tylko ze względu na panujący klimat, ale także na charakter podłoża. W tym ujęciu wyróżnia się:
- pustynie piaszczyste (obszar piaszczysty z licznymi wydmami),
- pustynie ilaste-gliniaste (ich charakterystycznym elementem są szczeliny wysychania),
- pustynie skalne i kamieniste (ich powierzchnia pokryta jest skalną skorupą lub materiałem skalnym),
- pustynie żwirowe (pokryte obtoczonym materiałem skalnym),
- pustynie sołonczakowe (pokryte warstwą pyłu wymieszanego z solą).
Kolejna charakterystyczna cecha pustyń to całkowity brak stałej sieci rzecznej. Występują tam jedynie rzeki okresowe i epizodyczne. W niektórych miejscach płyną też rzeki tranzytowe, czyli takie, których źródło znajduje się poza obszarem pustynnym. Jeziora są nieliczne i w większości przypadków - słone.
Nawet na pustyni zdarzają się jednak miejsca, gdzie wody podziemne znajdują się na tyle blisko powierzchni, że korzenie roślin są w stanie sięgnąć ich zwierciadła. Mowa o oazach, gdzie wypływające wody podziemne tworzą zbiorniki wodne.
Półpustynie są obszarami podobnymi do pustyń. Skąpa roślinność, pozbawiona zwartego charakteru, zajmuje od 10 do 50 proc. ich powierzchni - więcej niż w przypadku pustyń, bo występują tam większe opady atmosferyczne. Podobnie jak na pustyni, występują tam suchorośla, sukulenty i rośliny efemeryczne, z tą różnicą, że rozrzedzona pokrywa roślinna jest tam nieco bujniejsza.
Półpustynie najczęściej występują w strefach brzeżnych pustyń i stanowią obszar rozgraniczający je od stepów. Jako formacja pośrednia, płynnie przechodzi w kolejne strefy.
Występowanie pustyń i półpustyń
Największe obszary pustyń znajdują się w strefie klimatu zwrotnikowego. Do takich zaliczają się:
- pustynie Afryki Północnej (w tym Sahara),
- pustynie Afryki Południowej (Kalahari i Namib),
- pustynie Afryki Wschodniej (zlokalizowane w Somalii, Kenii i Erytrei),
- pustynie Azji Zachodniej (Wielka Pustynia Słona, Mały i Wielki Nefu, Pustynia Syryjska, Pustynia Lota, Thar, Negev),
- pustynie Australii (Pustynia Simpsona, Mała i Wielka Pustynia Piaszczysta, Pustynia Gibsona).
Nieco mniejsze pustynie znajdują się w Peru, Chile i na północy Meksyku. Pustynie zimne są natomiast zlokalizowane na zachodzie USA (Wielka Pustynia Słona) i w Azji Środkowej (Gobi, Takla Makan, Kyzył-kum i Kara-kum).
O ile półpustynie najczęściej stanowią strefę obrzeżną pustyń, to w niektórych miejscach występują jako oddzielne obszary. Należy tu wskazać na Patagonię, północno-wschodnią część Brazylii, a w Europie - na Hiszpanię i Sycylię.
Zwierzęta pustyń i półpustyń
Klimat pustyń nie sprzyja rozwojowi wielu gatunków zwierząt. Brak wody, znikoma wilgotność powietrza, znaczne nasłonecznienie i towarzysząca temu wysoka temperatura, którą cechują znaczne wahania, skąpa szata roślinna przekładająca się na brak pożywienia i naturalnych schronień - to główne czynniki odpowiadające za niewielką liczbę gatunków pustynnych.
Najliczniej występują tam bezkręgowce - skorpiony, szarańczaki, termity i mrówki. Nielicznie występują tam także ślimaki. Dla krajobrazu pustynnego charakterystyczne są też gady - węże (m.in. grzechotnik, i tajpan pustynny), jaszczurki (m.in. legwany, agamy, warany i gekony) i żółwie). Grupę kręgowców reprezentują też ssaki, choć nie tak licznie jak gady. Najliczniej występują gryzonie i kopytne, w tym wielbłądy, gazele i antylopy. Spotykane są też ssaki drapieżne, jak fenek czy hiena. Wśród ptaków należy wymienić przede wszystkim sępy. Inne gatunki, jak kuropatewka pustynna, stepówki i białorzytki, występują przede wszystkim na półpustyniach.
Pustynie i półpustynie - przyroda
Roślinność pustyń i półpustyń jest skąpa gatunkowo. Ogranicza się do suchorośli i sukulentów, takich jak kaktusy, opuncje i agawy. Na pustyniach i półpustyniach występują tez gatunki efemeryczne, które rozwijają się i rozmnażają wyłącznie po występujących sporadycznie opadach.
