Z kopalni do tajemnicy: co się kryje na dnie Jeziora Szmaragdowego

Spis treści:

1. Historia kopalni kredy i geneza Jeziora Szmaragdowego – katastrofa z 1925 roku
2. Geologia Jeziora Szmaragdowego i parametry hydrologiczne – jak powstał ten niezwykły zbiornik?
3. Przyroda Jeziora Szmaragdowego – ekosystem, fauna, flora i znaczenie środowiskowe
4. Atrakcje wokół Jeziora Szmaragdowego – szlaki, ruiny, punkty widokowe i infrastruktura
5. Legenda Skarbka nad Jeziorem Szmaragdowym – tajemnicza opowieść z duchami i skarbem
6. Dojazd do Jeziora Szmaragdowego, parking, komunikacja i zasady bezpieczeństwa

Pełne zanurzenie się w temat Jeziora Szmaragdowego odsłania historię dawnej kopalni margli i kredy, eksploatowanej od połowy XIX wieku przez szczecińską cementownię „Stern”. W 1925 roku doszło do katastrofalnego zalania wyrobiska wskutek natrafienia na warstwę wodonośną. Powstały zbiornik o głębokości dochodzącej do 18 m, którego barwę wody nadaje rozpuszczony kalcyt i węglan wapnia. Otoczenie zagospodarowało się naturalnie: powstały szlaki spacery, punkty widokowe i ruiny dawnej infrastruktury górniczej, co sprawia że jezioro to nie tylko miejsce naukowe, lecz i rekreacyjne. Jest tu jeden z bardziej malowniczych szlaków pieszych w Polsce.

Historia kopalni kredy i geneza Jeziora Szmaragdowego – katastrofa z 1925 roku

Kopalnia kredy i cementownia „Stern”

Eksploatacja porwaków kredy i margla rozpoczęła się tu w 1862 roku, a prace prowadzone były przez zakład cementowy „Stern”, często utożsamiany także z cementownią AG z Żelechowa. Wydobyty urobek transportowano kanałem Regalicą w kierunku Odrzańskiego zakładu cementowego, a nadkład – materiał skał nieprzydatny – odkładano na hałdę, znaną dziś jako Wzgórze Widok.

Początkowo eksploatację prowadzono ponad poziomem wód gruntowych. Z czasem jednak zasoby kredy zaczęły się wyczerpywać powyżej poziomu wód, co przełożyło się na systematyczne pogłębianie wyrobiska – ostatecznie aż do 20 metrów poniżej otaczającego terenu, eksponując pionowe ściany margli. Dzięki dobrej jakości surowca dentowego, cement portlandzki z tej miejscowej kopalni i cementowni zyskał renomę w regionie, rozwijając się przez ponad sześć dekad.

Zalanie wyrobiska – 16 lipca 1925

Tradycyjnie uważa się, że 16 lipca 1925 roku robotnicy natrafili w ścianie południowej wyrobiska na warstwę piasków zawodnionych, co doprowadziło do gwałtownego wylania się wód gruntowych i całkowitego zalania kopalni. Ten dramatyczny moment zakończył eksploatację w miejscu, gdzie dziś rozciąga się Jezioro Szmaragdowe. Wydarzeniu towarzyszyło częściowe osunięcie się ściany kopalni, co utworzyło charakterystyczny stożek osuwiskowy u stóp wyrobiska.

Istnieją jednak głosy w środowisku lokalnych historyków i edukatorów, jak Przemysław Olejnik z Centrum Edukacji Leśnej „Szmaragd”, którzy kwestionują wersję o katastrofie. Według nich brak twardych dowodów źródłowych (np. prasowych), a zdjęcia z kilku lat po 1925 r. sugerują, że zalanie nastąpiło stopniowo, w czasie kilku lat, a nie nagle. Mogła temu towarzyszyć również zła sytuacja finansowa kopalni, a ewentualne zamknięcie było świadomą decyzją, a nie skutkiem feralnego wypadku.

Pomimo tej wersji zdarzeń, większość przewodników i oficjalnych materiałów turystycznych przyjmuje wersję nagłej katastrofy jako podstawę legend i opowieści lokalnych.

Pozostałości przemysłowe

Do dziś w najgłębszych partiach jeziora, sięgających nawet 18 m, można obserwować fragmenty dawnego sprzętu kopalnianego – wagoniki wąskotorowe, maszyny górnicze i narzędzia. Na brzegu zbiornika zachował się kwintesencjonalny artefakt tamtego przemysłowego krajobrazu – betonowy mostek będący resztą torowiska używanego do transportu kredy z kopalni do cementowni.

W 1959 roku odnotowano kolejne osunięcie części południowej ściany wyrobiska, co doprowadziło do powiększenia stożka osuwiskowego i jednocześnie zmniejszenia powierzchni jeziora o około 0,4 ha. Od tego czasu zbiornik jest zasilany wodą gruntową, której nadmiar spływa do systemu kanalizacyjnego przy mostku widokowym. Strome ściany kopalni nadal podlegają procesom geodynamicznym: obrywom, osunięciom, erozji abrazyjnej – co nadaje temu miejscu ciągłej dynamiki krajobrazowej.

Geologia Jeziora Szmaragdowego i parametry hydrologiczne – jak powstał ten niezwykły zbiornik?

Parametry jeziora

Jezioro Szmaragdowe to niewielki, lecz głęboki zbiornik o powierzchni około 28 540 metrów kwadratowych (2,85 ha). Jego długość w linii prostej wynosi około 289 metrów, a maksymalna szerokość dochodzi do 165 metrów. Jezioro charakteryzuje się relatywnie dużą głębokością w stosunku do swojej powierzchni – maksymalna głębokość sięga 18 metrów, natomiast średnia wynosi około 8 metrów. Całkowita objętość wody szacowana jest na ponad 53 300 metrów sześciennych, co stanowi znaczny zasób wodny jak na zbiornik tej klasy.

Poziom lustra wody utrzymuje się na wysokości około 42 metrów nad poziomem morza, jednak ze względu na położenie w niecce dawnej kopalni, otaczające brzegi wznoszą się miejscami pionowo nawet na kilkanaście metrów ponad taflę wody. Zbiornik nie posiada naturalnych dopływów ani odpływów – jego zasilanie opiera się na wodach podziemnych, a nadmiar wody odpływa rurami melioracyjnymi.

Zbiornik powstał w wyniku zalania wykopu kopalnianego, dlatego jego brzegi mają bardzo strome, sztucznie wykształcone zbocza. Taka specyfika sprawia, że jezioro jest trudne do wykorzystania jako kąpielisko – gwałtowne opadanie dna oraz brak naturalnych plaż uniemożliwiają bezpieczne użytkowanie rekreacyjne.

Barwa wody i geologia otoczenia

Najbardziej charakterystyczną cechą Jeziora Szmaragdowego jest jego intensywnie zielononiebieski, turkusowy odcień wody. Zjawisko to jest efektem wysokiego stężenia węglanu wapnia, który powstaje w wyniku rozpuszczania kalcytu zawartego w marglu i kredzie – skałach osadowych obecnych w strukturze geologicznej Wzgórz Bukowych. Promienie słoneczne odbijające się od zawieszonych cząsteczek węglanu wapnia powodują zjawisko tzw. rozpraszania Rayleigha, co dodatkowo podkreśla barwę wody.

Geologicznie teren ten należy do strefy morenowej, ukształtowanej przez lądolód podczas ostatnich zlodowaceń plejstoceńskich – szacuje się, że obecny krajobraz powstał około 200–300 tysięcy lat temu. Obszar Wzgórz Bukowych zbudowany jest głównie z glin zwałowych, piasków lodowcowych oraz margli i kredy – skał wyjątkowych na skalę regionalną. Ich obecność sprzyjała rozwojowi przemysłu cementowego w XIX wieku i była podstawą działalności kopalni kredy.

Strome ściany wyrobiska, obecnie tworzące brzegi jeziora, odsłaniają ciekawe profile geologiczne. Można tam obserwować warstwy sedymentacyjne margli, ułożone poziomo i lekko zapadające ku południowi, a także struktury osadowe – laminacje, fałdy i przekątne uwarstwienia, świadczące o dynamicznych procesach depozycyjnych w paleośrodowisku morskim kredy późnej.

Oprócz walorów krajobrazowych i turystycznych, zbiornik ma znaczenie dydaktyczne – stanowi miejsce plenerowych zajęć dla studentów geologii, geografii oraz nauk o środowisku. To naturalne „okno geologiczne” umożliwiające obserwację procesów krasowych, erozji abrazyjnej i osuwisk.

Przyroda Jeziora Szmaragdowego – ekosystem, fauna, flora i znaczenie środowiskowe

Charakter ekologiczny

Jezioro Szmaragdowe zaliczane jest do zbiorników o charakterze mezotroficznym, co oznacza umiarkowany poziom żyzności wody. Tego rodzaju ekosystemy cechują się pośrednią produktywnością biologiczną – ani bardzo ubogą, jak w jeziorach oligotroficznych, ani przesadnie zasobną jak w eutroficznych. Utrzymują względną równowagę między ilością substancji odżywczych a zapotrzebowaniem organizmów żywych.

W przypadku Jeziora Szmaragdowego ograniczona jest bioróżnorodność, zwłaszcza w zakresie roślinności brzegowej i wodnej. Zbiornik niemal całkowicie pozbawiony jest szuwarów, sitowisk czy litoralu roślinnego. Wysoka zawartość węglanu wapnia w wodzie oraz strome, sztucznie ukształtowane brzegi ograniczają rozwój typowej flory wodnej. Brak takich siedlisk wpływa bezpośrednio na obecność ptactwa wodnego – gatunki wodno-błotne praktycznie nie gniazdują ani nie żerują na tym terenie.

Niekorzystne warunki dla sukcesji roślinności wynikają również z ubogiego dna – mulistego, z niską zawartością materii organicznej. Zjawisko to sprzyja zachowaniu klarowności wody, ale jednocześnie ogranicza rozwój niższych troficznie form życia – glonów, sinic czy makrofitów.

Flora i fauna

Otoczenie Jeziora Szmaragdowego tworzy las liściasty, będący częścią Puszczy Bukowej – najlepiej zachowanego kompleksu buczyny pomorskiej w północno-zachodniej Polsce. Drzewostan tworzą przede wszystkim buki zwyczajne, uzupełniane lokalnie przez dęby, graby i sosny. W runie leśnym występują rośliny charakterystyczne dla siedlisk cienistych i żyznych – m.in. marzanka wonna, czerniec gronkowy, konwalia majowa, bluszcz pospolity, a także gatunki preferujące suche i nasłonecznione stoki, jak dąbrówka rozłogowa czy sasanka łąkowa.

W Puszczy Bukowej obserwuje się dużą różnorodność fauny kręgowców. Z ptaków lęgowych występują: dzięcioł duży, dzięcioł czarny, kukułka zwyczajna, kruk oraz rzadziej puszczyk. Bogata baza pokarmowa i stosunkowo mała presja ludzka sprzyjają także obecności większych ssaków – borsuka, lisa, sarny i dzika. Na terenach porośniętych gęstymi zaroślami można również spotkać zające szaraki i jeże wschodnie.

Unikalnym zjawiskiem w skali Szczecina jest obecność kolonii nietoperzy – szczególnie mroczka późnego i nocka rudego – które zimują w podziemnych korytarzach i bunkrach zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora. Obiekty te pochodzą z okresu międzywojennego i II wojny światowej i stanowią ważne zimowiska nietoperzy w regionie.

W wodach jeziora mimo ograniczonych warunków środowiskowych stwierdzono obecność kilku gatunków ryb. Należą do nich płoć, lin, okoń, a także bas słoneczny – gatunek obcy, introdukowany do wielu zbiorników w Polsce. Niewielka ilość tlenu w najgłębszych partiach jeziora, związana z brakiem cyrkulacji i stagnacją wody, ogranicza liczebność populacji ryb, jednak sprzyja obecności niektórych owadów wodnych i larw chruścików.

Pomimo ograniczeń biologicznych, Jezioro Szmaragdowe stanowi ważne ogniwo lokalnego ekosystemu. Stanowi siedlisko przejściowe dla wielu gatunków, pełni funkcję retencyjną i mikroklimatyczną oraz tworzy unikalny krajobraz przyrodniczy i edukacyjny w bezpośrednim sąsiedztwie miejskiej aglomeracji.

Atrakcje wokół Jeziora Szmaragdowego – szlaki, ruiny, punkty widokowe i infrastruktura

Ruiny i miejsca warte odwiedzenia

Jezioro Szmaragdowe, mimo niewielkich rozmiarów, jest otoczone licznymi śladami historii przemysłowej, architektonicznej i kulturowej regionu. Najbardziej charakterystycznym elementem jest betonowy mostek – dawny fragment kolejki wąskotorowej, którą transportowano kredę z kopalni do cementowni. Choć dziś nieużywany, mostek zachował oryginalną konstrukcję i pełni funkcję punktu widokowego.

Na północno-wschodnim krańcu jeziora znajduje się tzw. grota „Za Łukami” – sztucznie wykonana kompozycja skalna, przypominająca naturalne jaskinie krasowe. Zdobiona wapiennymi formacjami przypominającymi stalaktyty i stalagmity, stanowi ciekawostkę turystyczną, chętnie odwiedzaną przez dzieci i fotografów.

Wędrując dalej w stronę południowego wschodu, można natknąć się na ruiny wieży Baresela – punktu widokowego z początku XX wieku, wybudowanego przez przemysłowca Carla Baresela. Wieża, choć dziś w stanie zaawansowanego rozpadu, była niegdyś częścią kompleksu wypoczynkowego, z którego rozciągał się widok na Dolinę Dolnej Odry.

Nieopodal, w rejonie obecnego parkingu i zejścia do jeziora, zachowały się fundamenty pałacu rodziny Toepfferów – znanej szczecińskiej familii przemysłowej. Obiekt ten uległ zniszczeniu po II wojnie światowej, ale ślady fundamentów i piwnic wciąż są widoczne w terenie. W otoczeniu można też odnaleźć fragmenty murów oporowych, schodów i platform, świadczących o dawnym zagospodarowaniu terenu.

Cały obszar wokół jeziora obfituje w relikty działalności górniczej – zapadliska, betonowe umocnienia, rowy odwadniające, a także ślady torowisk kolejki wąskotorowej, co sprawia, że miejsce to posiada ogromny potencjał edukacyjny i historyczny.

Szlaki i punkty widokowe

Jezioro Szmaragdowe otacza żółty Szlak Familijny, liczący około 2,5 kilometra długości. Trasa ta jest idealna dla rodzin z dziećmi, seniorów oraz turystów pragnących zobaczyć okolicę bez forsownego wysiłku. Ścieżka prowadzi przez bukowe lasy, wzdłuż brzegów jeziora i kończy się na Polanie Widokowej (znanej także jako Polana Słoneczna), z której rozpościera się szeroka panorama Szczecina oraz doliny Odry.

Na trasie znajdują się tablice edukacyjne, ławki, miejsca odpoczynku, a także punkty ogniskowe wyposażone w paleniska i stoły piknikowe. Polana Słoneczna to również znakomite miejsce do obserwacji ptaków oraz punkt spotkań grup turystycznych i szkolnych.

W okolicy zachowały się także bunkry i umocnienia z czasów II wojny światowej, wykorzystywane obecnie jako miejsca schronienia dla nietoperzy. Teren wokół jeziora jest poprzecinany siecią leśnych szlaków pieszych i rowerowych o zróżnicowanym stopniu trudności, dzięki czemu każdy turysta znajdzie trasę dopasowaną do swoich możliwości.

Infrastruktura turystyczna

Na terenie wokół jeziora zorganizowano podstawową, lecz funkcjonalną infrastrukturę turystyczną. Przy wejściu od ul. Kopalnianej znajduje się punkt informacyjny, w którym można uzyskać mapy, informacje o szlakach i atrakcjach. Teren jest wyposażony w ławki, ścieżki zdrowia, wiaty wypoczynkowe, a także drewniane barierki i poręcze w najbardziej stromych fragmentach ścieżek.

W sezonie letnim działa mobilna kawiarnia „Szmaragd Cafe”, serwująca napoje i przekąski. Kawiarnia ta funkcjonuje jako punkt gastronomiczny i kulturalny – organizowane są tam niekiedy warsztaty edukacyjne i wydarzenia lokalne.

Parking przy ul. Kopalnianej zapewnia dogodne miejsce dla odwiedzających – jest zazwyczaj bezpłatny i posiada miejsca zarówno dla samochodów osobowych, jak i rowerów. Dojazd możliwy jest także komunikacją miejską – linie autobusowe zatrzymują się w pobliżu węzła pieszo-rowerowego przy ul. Batalionów Chłopskich.

Teren wokół jeziora objęty jest ochroną krajobrazową – stanowi fragment Szczecińskiego Parku Krajobrazowego „Puszcza Bukowa”, co zapewnia utrzymanie porządku, nadzór służb leśnych oraz zakaz wprowadzania zmian w krajobrazie bez zezwoleń. Spacerując po szlakach, warto przestrzegać zasad turystyki zrównoważonej – nie zrywać roślin, nie zanieczyszczać wody i nie schodzić z wyznaczonych ścieżek.

Legenda Skarbka nad Jeziorem Szmaragdowym – tajemnicza opowieść z duchami i skarbem

Opowieść ludowa

Jedna z najbardziej znanych miejskich legend związanych z Jeziorem Szmaragdowym opowiada o tajemniczym duchu imieniem Skarbek, który miał strzec ogromnego skarbu ukrytego w podziemiach kopalni kredy. Według podania, dawno temu kopalnia funkcjonowała sprawnie i przynosiła znaczne zyski. Jednak pewnego dnia górnicy natrafili w jednym z szybów na skrzynię wypełnioną złotem, klejnotami i tajemniczymi artefaktami. Gdy próbowali wynieść znalezisko na powierzchnię, pojawiła się zjawa – mroczny duch Skarbek, który w przypływie gniewu miał zerwać pieczęć chroniącą wyrobisko przed wodą.

Z opowieści wynika, że woda zaczęła wdzierać się do kopalni gwałtownie i w ciągu kilku godzin zalała całą infrastrukturę. Złoto i kosztowności zatonęły w błocie, a duch zniknął – jednak do dziś ma pojawiać się nad taflą jeziora w postaci mgły lub chłodnego podmuchu. Niektóre wersje tej legendy mówią o słyszanych w nocy jękach, dźwiękach dzwonów i odgłosach kopania pod ziemią – mają to być echa przeklętej załogi górniczej, która nigdy nie opuściła kopalni.

W innej interpretacji Skarbek był nie duchem zła, lecz opiekunem kopalni, strażnikiem równowagi i uczciwości. Ukaranie chciwości ludzi było formą przywrócenia porządku, a samo jezioro – symbolicznym grobem nie tylko dla złota, ale i dla ludzkiej pychy.

Znaczenie legendy

Legenda o duchu Skarbku wrosła w krajobraz kulturowy okolic Jeziora Szmaragdowego i do dziś stanowi jeden z najczęściej powtarzanych elementów ustnej tradycji Szczecina. Chociaż nie istnieją żadne źródła naukowe potwierdzające jej prawdziwość, opowieść ta pełni ważną funkcję – ubarwia historię miejsca i działa jak silny magnes turystyczny.

Zaintrygowani turyści poszukują w otoczeniu jeziora śladów dawnych sztolni, ukrytych wejść do podziemi czy pozostałości po eksploracjach górniczych. Niektórzy lokalni przewodnicy wzbogacają swoje opowieści o sugestywne rekwizyty – latarnie, mapy, dźwięki – tworząc mroczną narrację idealną na spacery z dreszczykiem.

Opowieści o Skarbku przeniknęły także do lokalnej sztuki, literatury i kultury popularnej. Pojawiają się w książkach, spektaklach teatralnych i grach terenowych organizowanych dla dzieci i młodzieży. Znane są też relacje osób twierdzących, że po zmroku odczuwają na polanie nad jeziorem dziwną obecność – co tylko podtrzymuje atmosferę tajemniczości.

Legenda pełni więc funkcję elementu tożsamości lokalnej, budując mit wokół miejsca, które z przemysłowego wyrobiska stało się kultowym punktem na mapie Szczecina. Historia ducha Skarbka jest też przestrogą – opowieścią o konsekwencjach chciwości i braku szacunku wobec natury oraz tajemnic, jakie mogą kryć głębiny ziemi.

Dojazd do Jeziora Szmaragdowego, parking, komunikacja i zasady bezpieczeństwa

Dojazd i parking

Jezioro Szmaragdowe znajduje się na południowo-wschodnich obrzeżach Szczecina, w dzielnicy Zdroje – to część prawobrzeżna miasta. Z centrum Szczecina dojazd samochodem zajmuje około 10–12 minut, a głównym punktem orientacyjnym jest skrzyżowanie ulic Kopalnianej i Batalionów Chłopskich. Dojazd możliwy jest zarówno ulicą Gdańską (droga krajowa nr 10), jak i alternatywnie przez ulicę Hangarową.

Na miejscu dostępny jest wygodny parking leśny, zlokalizowany tuż przy wejściu na szlaki turystyczne prowadzące wokół jeziora. Parking jest utwardzony, oznakowany i zazwyczaj bezpłatny, choć w sezonie letnim mogą występować ograniczenia miejscowe. Dostępne są również miejsca postojowe dla rowerów oraz stojaki przy wejściu na szlak.

Dla niezmotoryzowanych gości dobrym rozwiązaniem jest komunikacja miejska – linie autobusowe kursujące w kierunku dzielnicy Zdroje zatrzymują się w pobliżu jeziora. Najbliższe przystanki to m.in. „Batalionów Chłopskich” oraz „Szkoła przyrodnicza”. Z przystanku pieszy dojście do jeziora zajmuje około 5–10 minut.

Infrastruktura i bezpieczeństwo

Teren wokół Jeziora Szmaragdowego został przystosowany do potrzeb turystycznych i edukacyjnych. Na miejscu znajdują się tablice informacyjne opisujące historię, geologię oraz przyrodę okolicy. Przez teren przebiegają ścieżki spacerowe, w tym główny szlak familijny, który w większości ma utwardzoną nawierzchnię, co ułatwia poruszanie się rodzinom z wózkami i osobom starszym.

Zadbano o małą architekturę turystyczną – dostępne są ławki, wiaty piknikowe, stojaki rowerowe, kosze na śmieci oraz punkty obserwacyjne. W miejscach bardziej stromych zamontowano barierki ochronne i poręcze, zwiększające bezpieczeństwo użytkowników.

Kąpiel w jeziorze jest kategorycznie zabroniona. Zakaz ten wynika z kilku powodów: dno zbiornika opada bardzo stromo – już kilka kroków od brzegu głębokość sięga kilku metrów. Dodatkowo na dnie znajdują się pozostałości przemysłowe – m.in. elementy torowiska, maszyn i betonowe konstrukcje, które mogą stanowić zagrożenie. Woda ma także specyficzny skład chemiczny – wysoka zawartość wapnia wpływa na klarowność, ale nie sprzyja florze i faunie kąpielowej.

Warto pamiętać, że jezioro i jego otoczenie znajdują się na terenie obszaru chronionego – Szczecińskiego Parku Krajobrazowego „Puszcza Bukowa”. Obowiązuje tu zakaz śmiecenia, rozpalania ognisk poza wyznaczonymi miejscami, zrywania roślin oraz hałasowania. Straż Leśna oraz służby miejskie regularnie patrolują teren, dbając o porządek i bezpieczeństwo odwiedzających.

W okresie letnim w rejonie jeziora mogą odbywać się wydarzenia plenerowe – koncerty, pikniki ekologiczne i gry terenowe. W takich dniach zwiększa się liczba odwiedzających, dlatego warto wcześniej zaplanować wizytę i skorzystać z mniej popularnych godzin (np. przedpołudniowych lub popołudniowych w dni powszednie).

Źródło: National Geographic Traveler

Nasz ekspert

Łukasz Załuski

Redaktor naczelny „National Geographic Polska” i National-Geographic.pl. Dziennikarz podróżniczy i popularnonaukowy z 20-letnim stażem. Wcześniej odpowiedzialny m.in. za magazyny „Focus”, „Focus Historia” i „Sekrety Nauki”. Uważny obserwator zmieniającego się świata i nowych trendów podróżniczych. Inicjator projektu pierwszej naukowej rekonstrukcji wizerunków władców z dynastii Jagiellonów. Miłośnik tenisa, książek kryminalnych i europejskich stolic.