Archipelag konfliktu. Jak Wyspy Kurylskie stały się zarzewiem sporów rosyjsko-japońskich
Wyspy Kurylskie to wulkaniczny archipelag łączący geograficznie Japonię z Rosją. Od ostatnich trzech wieków jest to terytorium sporne. Właśnie przez południowe Wyspy Kurylskie lub, jak nazywa się je w Japonii, Terytoria Północne, Rosja i Japonia do dziś nie podpisały traktatu pokojowego po drugiej wojnie światowej.
Spis treści:
Znajdujący się między Hokkaido a Kamczatką, długi na 1200 kilometrów wulkaniczny archipelag liczy 56 wysp o łącznej powierzchni ponad 10 tysięcy kilometrów kwadratowych. Jest to niewiele mniej niż obszar Libanu. Na tym terenie mieszka około 20 tysięcy ludzi, głównie pracowników wielkich rosyjskich przetwórni rybnych. Bo wyspy te, poza znaczeniem strategicznym, są miejscem zaopatrzenia w ryby ogromnego terytorium rosyjskiego.
Powstanie Wysp Kurylskich
Archipelag Kurylski jest centralną częścią łuku wyspowego Kuryle–Kamczatka, obejmującego wschodnie Hokkaido, Wyspy Kurylskie oraz południową Kamczatkę. Składa się on z dwóch głównych grzbietów: Małego Grzbietu Kurylskiego i Wielkiego Grzbietu Kurylskiego. Mały Grzbiet obejmuje Półwysep Nemuro we wschodnim Hokkaido, grupę wysp Habomai i Shikotan, a dalej na północny wschód przechodzi w podmorski Grzbiet Witiazia. Wielki Grzbiet obejmuje Półwysep Shiretoko na Hokkaido oraz wszystkie pozostałe wyspy Kurylskie – od Kunashiru aż po Shumshu – i południowy kraniec Półwyspu Kamczackiego.
Dane geologiczne wskazują, że powstanie Archipelagu Kurylskiego rozpoczęło się w okresie późnej kredy (ok. 90 mln lat temu), kiedy duży fragment skorupy ziemskiej zderzył się z kontynentem syberyjskim tworząc strefę subdukcji, która zapoczątkowała powstanie rowu Kurylsko-Kamczackiego oraz późniejszy wulkanizm. Aktywność wulkaniczna i wypiętrzanie w rejonie Małego Grzbietu nasiliły się w paleocenie i eocenie, gdy grzbiet Kula–Pacyfik uległ subdukcji pod rów Kurylsko-Kamczacki. Prawdopodobnie właśnie wtedy Mały Grzbiet wynurzył się z morza. Choć formowanie głównego łańcucha Kuryl rozpoczęło się około 30 milionów lat temu, osady wskazują, że wyspy nie wynurzyły się ponad powierzchnię morza aż do wczesnego pliocenu.
W pierścieniu ognia
Zarówno Kamczatka jak i Wyspy Kurylskie znajdują się w obrębie pacyficznego pierścienia ognia – strefy częstych trzęsień ziemi i erupcji wulkanicznych, otaczającej Ocean Spokojny od Ameryki Południowej aż po Australię. Co jakiś czas ruchy płyt tektonicznych położonych na półkuli północnej wywołują wybuchy lawy, podmorskie trzęsienia ziemi i tsunami. Te ekstremalne zjawiska powodują ogromne szkody. Tylko w czasie trzęsienia ziemi i fali tsunami z 1995 roku zginęło 2000 osób.
Tak naprawdę można powiedzieć, że każda wyspa archipelagu jest wulkanem, albo jego częścią. W samym Dużym Łańcuchu jest ponad 160 wulkanów. Powierzchnia wysp – jak na tereny pochodzenia wulkanicznego przystało – jest górzysta. Średnio wznoszą się one na wysokość 500–1000 m n.p.m. Najwyższa góra Wysp Kurylskich Ałaid mierzy 2339 m n.p.m. Równiny znajdują się jedynie na wyspie Szumszu i płaskich wyspach Małego Łańcucha.
Na tym terenie panuje klimat umiarkowany morski. W lutym średnia temperatura w ciągu dnia wynosi 6 stopni Celsjusza. Jednak może spaść nawet do minus 25 stopni. Lata są chłodne, z temperaturą od 10 do 17 stopni Celsjusza, w zależności od umiejscowienia wyspy bliżej południa lub północy. Na klimat wysp duży wpływ wywiera zimny prąd morski Oja Siwo.
Ajnowie na Kurylach
Ludem, który zamieszkiwał Wyspy Kurylskie aż do czasu, gdy stały się terytorium raz rosyjskim, a raz japońskim, byli Ajnowie lub Ajnosi. Ten należący do paleoazjatyckiej grupy językowej lud przybył do południowej części Sachalinu oraz na Wyspy Japońskie i Kurylskie ponad 6 tys. lat temu.
Ajnowie prowadzili gospodarkę łowiecko-zbieracką. Łowili ryby, polowali na zwierzęta leśne, a w pewnym momencie rozwoju również uprawiali pola, o czym świadczą odkrycia archeologiczne. Wyznawali religię animistyczną. Wierzyli, że każdy element przyrody – zwierzęta, rośliny, zjawiska naturalne – ma własnego ducha „kamui”. Najbardziej znanym obrzędem jest Iomante, czyli ceremonia odesłania ducha niedźwiedzia. Znaczenie kulturowe i rytualne miały również tatuaże, które nosiły kobiety powyżej wargi.
Społeczność Ajnów nie uznawała prywatnej własności ziemi, tereny łowieckie były wspólne dla wszystkich mieszkańców kotan, czyli osady. Również wszelkie problemy omawiano wspólnie, co miało zapobiec knowaniom i aktom agresji.
W tej chwili Ajnowie zamieszkują przede wszystkim wyspę Hokkaido. Według ostatniego spisu jest ich tam około 30 tysięcy. Po wielu wiekach prześladowań ich kultura i język są wreszcie chronione.
Między Rosją a Japonią
Wyspy Kurylskie zostały zasiedlone przez Rosjan w XVII–XVIII w. Wiek później Japonia przejęła najpierw południową część, a w 1875 r. – całość archipelagu. Po konferencji jałtańskiej Wyspy Kurylskie trafiły pod kontrolę ZSRR. Japońską ludność repatriowano i zastąpiono obywatelami radzieckimi. Japonia do dziś rości sobie prawo do czterech południowych wysp, wielokrotnie próbując je odzyskać.
Kwestia sporna dotyczy również Sachalinu. W 1875 r. Japonia i Rosja zgodziły się, że Japonia odstąpi Rosji Sachalin w zamian za 18 Wysp Kurylskich. Po wojnie rosyjsko-japońskiej (1905) Japonia odzyskała południową część Sachalinu, a w wyniku rewolucji 1917 r. zajęła cały, lecz w 1924 r. się wycofała. Ostatecznie w 1945 r. ZSRR przejął całą wyspę wraz z Kurylami, wysiedlając ludność japońską.
Spór dotyczący czterech najbardziej wysuniętych na południe wysp, zajętych przez ZSRR w 1945 r., ciągnie się do dziś. Władze Japonii twierdzą, że wyspy te były od zawsze częścią ich terytorium – są widoczne gołym okiem z Hokkaido, znajdują się też na starych japońskich mapach. Na konferencji pokojowej w San Francisco w 1951 roku Japonia zrzekła się roszczeń do Sachalinu i Kurylów na północ od czterech wysp najbliższych Hokkaido (Shikotan, Etorofu/Iturup, Kunashiri/Kunashir i grupa Habomai). Zgodziła się też oddać Koreę, Tajwan, wyspy Morza Południowochińskiego, Penghu i roszczenia antarktyczne. Mimo to ZSRR odmówił podpisania traktatu.
W latach 90. ubiegłego wieku Rosja rozważała uznanie roszczeń Japonii. W deklaracjach z Tokio (1993) i Moskwy (1998) mowa była o partnerstwie i traktacie pokojowym do 2000 r. Podpisano też porozumienie o współpracy w rybołówstwie (1998). Istniał nawet pięciopunktowy plan prezydenta Rosji Jelcyna. Zakładał on uznanie problemu, demilitaryzację, strefę wolnego handlu, traktat pokojowy z „zarządzaniem wspólnym” oraz przekazanie sprawy przyszłym pokoleniom. W 1999 r. Jelcyn wycofał się z tego zamiaru, a Putin wielokrotnie powtarzał, że transfer Kurylów jest „wykluczony”. Impas trwa do dziś.
Nasza autorka
Ewelina Zambrzycka-Kościelnicka
Dziennikarka i redaktorka zajmująca się tematyką popularnonaukową. Pisze przede wszystkim o eksploracji kosmosu, astronomii i historii. Związana z Centrum Badań Kosmicznych PAN oraz magazynami portali Gazeta.pl i Wp.pl. Ambasadorka Śląskiego Festiwalu Nauki. Współautorka książek „Człowiek istota kosmiczna”, „Kosmiczne wyzwania” i „Odważ się robić wielkie rzeczy”.