Hołd pruski. 500 lat temu upadła potęga zakonu krzyżackiego

Spis treści:

1. Jak doszło do hołdu pruskiego?
2. Niekończący się problem Krzyżakami
3. Kiedy odbył się hołd pruski?
4. Jak wyglądał hołd pruski?
5. Kto namalował obraz „Hołd pruski”?

W kwietniu 1525 roku w Krakowie podpisano hołd pruski – traktat, który na zawsze zmienił losy państwa zakonnego w Prusach i wprowadził nowy porządek polityczny w Europie

Jak doszło do hołdu pruskiego?

Hołd pruski to jedno z najbardziej znanych wydarzeń w historii Polski. Zanim jednak do niego doszło, musiał przebrzmieć cały wiek XV, w którym wojny z zakonem były wręcz na porządku dziennym. Począwszy od Wielkiej Wojny (1409–1411) z najbardziej znaną bitwą grunwaldzką, poprzez szereg wojen w okresie panowania Władysława Jagiełły toczonych po pierwszym pokoju toruńskim (1411), a zakończywszy wojną trzynastoletnią (1454–1466) w okresie rządów Kazimierza Jagiellończyka. Tę ostatnią wieńczył drugi pokój toruński (1466) łamiący – wydawałoby się – potęgę państwa zakonnego.

Odebranie krzyżakom połowy terytorium z Malborkiem na czele, ustanowienia państwa zakonu wasalem Królestwa Polskiego a przede wszystkim punkt zakładający, że każdy wielki mistrz krzyżacki odtąd będzie musiał składać hołd władcy polskiemu wydawał się elementem rozwiązującym problem krzyżacki.

Niekończący się problem Krzyżakami

Jednakże od końca XV w. dochodziło do sporów polsko-krzyżackich w sprawie złożenia hołdu lennego. Dwaj ostatni wielcy mistrzowie krzyżaccy — Fryderyk, książę saski (1492–1510) i Albrecht Hohenzollern-Ansbach, z bocznej linii frankońskiej tego rodu — konsekwentnie odmawiali złożenia przysięgi wierności królowi polskiemu. Byli oni jednocześnie książętami Rzeszy i mieli w tej sprawie poparcie cesarza Maksymiliana I. W tej sytuacji w Koronie snuto różne plany, bardziej lub mniej realne, rozwiązania kwestii krzyżackiej. Wśród nich pojawił się między innymi projekt przeniesienia krzyżaków na Podole, by tam walczyli z niewiernymi. Terytorium Prus krzyżackich byłoby zaś wcielone do Polski. Inny pomysł to mianowanie władcy polskiego wielkim mistrzem krzyżackim.

Najwięcej problemu sprawiał królowi polskiemu jego siostrzeniec, Albrecht Hohenzollern, który konsekwentnie odmawiał złożenia hołdu. Planował on nawet utworzenie koalicji antyjagiellońskiej (1514) z udziałem Księstwa Moskiewskiego, Danii i książąt Rzeszy. Kiedy jednak cesarz po zawarciu traktatu dynastycznego z Jagiellonami w Wiedniu (1515) zobowiązał się zaprzestać popierania krzyżaków i Moskwy przeciw Polsce, Albrecht utracił potężnego sojusznika. Nie złamało to jednak oporu hardego księcia. Ostatecznym rozwiązaniem była kolejna – ostatnia – wojna z zakonem krzyżackim, tocząca się w latach 1519–1521. Spowodowała ona duże zniszczenia kraju państwa zakonnego i dalsze osłabienie pozycji politycznej wielkiego mistrza.

Kiedy odbył się hołd pruski?

Cztery lata po zakończeniu wojny trwały pertraktacje z wielkim mistrzem ukończone wspomnianym traktatem z kwietnia 1525 roku. W jego wyniku nastąpiła sekularyzacja państwa zakonnego. Zakon krzyżacki w Prusach uległ likwidacji, a jego dawny wielki mistrz Albrecht Hohenzollern przyjął luteranizm, został świeckim księciem „w Prusach” (dux in Prussia) i lennikiem Polski.

Król Polski zachował tytuł pana i dziedzica całych Prus. Jak sformułowano to w przysiędze lennej, Albrecht składał ją „Najjaśniejszemu władcy i panu, Jego Mości Zygmuntowi królowi Polski, wielkiemu księciu Litwy, Rusi i wszystkich Ziem Pruskich panu i dziedzicowi” (ac omnium terrarum Prusiae domino et heredi). Lenno pruskie miało być odtąd dziedziczone w linii męskiej Albrechta i jego trzech braci. Prusy z państwa zakonnego stały się w ten sposób dziedzicznym księstwem lennym. Utworzone zostało tu pierwsze luterańskie państwo w Europie.

Jak wyglądał hołd pruski?

Dwa dni po podpisaniu traktatu nastąpił ostatni akt – niezwykle symboliczny, będący jednocześnie swoistym spektaklem politycznym o znaczeniu propagandowym, należącym wówczas do strategii działań politycznych. Był to hołd lenny księcia Albrechta złożony królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu na rynku krakowskim.

Z przekazów i relacji współczesnych znany jest przebieg tej ceremonii. Po wstępnych przygotowaniach przybyły na rynek krakowski Albrecht przyklęknął przed królem, który w otoczeniu dostojników Królestwa zasiadał na tronie w uroczystych szatach koronacyjnych. Król gestem symbolicznym nadał nowemu księciu lenno pruskie, wręczając mu biały proporzec z czarnym orłem (dawnym herbem Zakonu w Prusach), który na szyi miał królewską koronę, a na piersi literę „S” (Sigismundus — monogram króla). Było to nowe godło Albrechta, teraz już jako księcia pruskiego, i ukazywało wasalną zależność jego i jego rodu od Królestwa Polskiego.

Po tym symbolicznym akcie książę złożył przysięgę wierności na księgę Ewangelii, a król pasował go na świeckiego rycerza. Z informacji spisanej przez jednego ze świadków tej ceremonii, biskupa warmińskiego i senatora Maurycego Ferbera, po przysiędze Albrechta towarzyszący księciu dostojnicy zakonni zerwali ze swych płaszczy przyszyte krzyże zakonne. Był to również gest symboliczny, oznaczający likwidację pruskiej gałęzi Zakonu.

Kilka dni później Albrecht opuścił Kraków i udał się na Śląsk, do swego szwagra, księcia legnicko-brzeskiego Fryderyka, który reprezentował Albrechta w rokowaniach krakowskich. Tutaj zamówił u złotników norymberskich oznakę swej nowej książęcej godności. Był to złoty łańcuch, wysadzany drogimi kamieniami, z czarnym orłem, koroną na szyi orła i literą „S” na jego piersi.

Kto namalował obraz „Hołd pruski”?

Scenę „hołdu pruskiego” odmalował Jan Matejko w obrazie, ukończonym w październiku 1882 r. i podarowanym przez niego narodowi polskiemu. Zgodnie z zasadami XIX-wiecznego malarstwa historycznego i przyjętą przez Matejkę konwencją, przedstawił on w „Hołdzie pruskim” głównych „aktorów” tych wydarzeń, m.in.:

• księcia Albrechta,
• króla Zygmunta Starego,
• podkanclerzego i biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego,
• arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Jana Łaskiego,
• kanclerza wielkiego koronnego i bliskiego przyjaciela władcy polskiego Krzysztofa Szydłowieckiego

Obraz można oglądać w krakowskich Sukiennicach.

Źródło: National Geographic Polska