Całe swoje życie spędzają w nieprzystępnej morskiej toni, co nie jest częstym zjawiskiem w całej gromadzie ssaków. Pod względem masy ciała niektóre gatunki wygrywają nawet z zauropodami – największymi przedstawicielami prehistorycznego świata dinozaurów.
Mówiąc o wielorybach, na myśli trzeba mieć wybranych przedstawicieli gromady ssaków, zaliczanych do infrarzędu waleni. Zwierzęta te są obecne na Ziemi od ok. 50 mln. lat i najprawdopodobniej właśnie teraz znajdują się w szczytowym stadium rozwoju.
Ewolucja wielorybów
Mechanizmy rządzące ewolucją są doprawdy zaskakujące. W początkowej fazie kształtowania się życia na Ziemi, organizmy wodne zaczęły wychodzić ze swojego środowiska na ląd. Trzeba jednak podkreślić, że w dziejach naszej planety nie brakuje też sytuacji, w których zwierzęta lądowe zaczęły wchodzić do wody. Tak właśnie było z praprzodkami wielorybów.
Po wyginięciu dinozaurów, w oceanach nie zostało zbyt wielu drapieżników. To w połączeniu z wysoką produktywnością biologiczną tego środowiska sprawiło, że wielka woda stała się doskonałym miejscem do życia. Dziesiątki milionów lat temu nastąpiło wydzielenie niektórych gatunków z rzędu parzystokopytnych. W toku ewolucji, przodkowie dzisiejszych waleni zaczęli wykształcać niezwykłe mechanizmy, które umożliwiły im 100-procentowe wykorzystanie potencjału oceanów.
Co ciekawe, nie ulega wątpliwości, że zwierzęta te były wyraźnie mniejsze od swoich współczesnych odpowiedników. Walenie są największymi istotami, które kiedykolwiek zamieszkiwały naszą planetę. Zdaniem naukowców, właśnie teraz osiągają swoje szczytowe rozmiary. Oznacza to, że jesteśmy świadkami najbardziej niezwykłego etapu trwającej od 50 mln lat ewolucji waleni.
Charakterystyka wielorybów
Wieloryby zachowały wszystkie kluczowe cechy ssaków lądowych, jednak przy tym posiadły umiejętności i wykształciły mechanizmy, które mocno upodobniły je do najbardziej prymitywnych ze wszystkich przedstawicieli podtypu kręgowców – do ryb. W jaki sposób natura przystosowała wieloryby do życia pod wodą?
W toku ewolucji te niezwykłe zwierzęta niemal całkowicie „zgubiły” włosy. Ich ciała pokrywają tylko prawie niedostrzegalne włosy szczątkowe. Ta zmiana była podyktowana koniecznością zredukowania oporu, jednak doprowadziła do utraty głównej warstwy izolacyjnej. By wieloryby mogły przetrwać w środowisku wodnym, musiały wykształcić inną izolację. Tę rolę (i przy okazji – funkcję magazynu energii) spełnia podskórna warstwa tłuszczu, której grubość może dochodzić do 50 cm.
Przednie kończyny przodków wielorybów przekształciły się w płetwy, tylne uległy całkowitej redukcji. Zastąpiła je masywna płetwa ogonowa. Co ciekawe, ta część ciała walenia, w przeciwieństwie do płetwy ogonowej ryb, charakteryzuje się poziomym ułożeniem.
Jak wszystkie ssaki, także wieloryby oddychają powietrzem atmosferycznym. Umożliwiają im to nozdrza zlokalizowane na górnej powierzchni łba i niezwykle silna przepona, odpowiadająca za sprawne wentylowanie płuc.
Rodzaje wielorybów
W morzach i oceanach żyje ok. 80 gatunków waleni, które są klasyfikowane w dwóch podrzędach. Mowa o fiszbinowcach i zębowcach.
Na podrząd fiszbinowców składają się przedstawiciele fałdowców, wali gładkoskórych i pływaczowatych. Wszystkie one odżywiają się tylko niewielką zdobyczą. Fiszbinowce pozyskują pokarm, zagarniając wielkie masy wody do paszczy i odfiltrowując go przy pomocy masywnego języka i fiszbin – keratynowych płytek pokrywających podniebienie.
W odróżnieniu od fiszbinowców, zębowce są aktywnymi myśliwymi. Jak wskazuje na to sama nazwa, natura wyposażyła je w zęby, którymi mogą pochwycić ofiarę. Ten podrząd waleni jest bogato reprezentowany przez delfiny (ponad 30 gatunków) i rodzinę delfinowatych, ale nie przez wieloryby. Jedynym dużym ssakiem zaliczanym do zębowców jest kaszalot.
Pokarm wielorybów
Różne mechanizmy pozyskiwania pożywienia oznaczają różną dietę. W jadłospisie fiszbinowców pojawia się plankton (organizmy roślinne i zwierzęce unoszące się w wodzie), kryl (niewielkie skorupiaki morskie) i małe ryby. Menu zębowców jest znacznie bardziej zróżnicowane. Ich ostre zęby o stożkowym kształcie pozwalają im polować na ryby i inne stworzenia morskie.
Kaszalot, jedyny współcześnie żyjący wieloryb zaliczany do zębowców, potrafi upolować dorodnych przedstawicieli rodziny morsowatych, a nawet rekina. Jednak jego największym przysmakiem są głowonogi, zwłaszcza kałamarnice olbrzymie. W poszukiwaniu tej zdobyczy, żarłoczny kolos może zanurkować na głębokość dochodzącą do 1500 metrów!
Ile żyją wieloryby?
Wieloryby żyją w środowisku obfitującym w pokarm, potrafią efektywnie migrować, a ze względu na ogromne rozmiary, nie mają naturalnych wrogów (poza człowiekiem). To wszystko przekłada się na niebywałą długowieczność tych niezwykłych zwierząt.
Jak długo żyją wieloryby? To zależy od gatunku. Płetwal błękitny, największy wieloryb na świecie, może żyć nawet 90 lat. Kaszalot jest nieco mniej długowieczny – przedstawiciele tego gatunku żyją średnio 70-80 lat. Prawdziwym rekordzistą jest wal grenlandzki. Najstarsze osobniki reprezentujące ten gatunek żyją ponad 200 lat!
Śpiew wielorybów
Wszystkie walenie posiadły zdolność akustycznej komunikacji, potocznie nazywanej śpiewem. Jednak najdoskonalszymi ze wszystkich „podwodnych śpiewaków” są fiszbinowce, które po mistrzowsku porozumiewają się za pomocą powtarzalnych strof dźwięków.
W przeciwieństwie do ssaków lądowych, fiszbinowce nie mają strun głosowych. Do wydawania dźwięków służy im elastyczny narząd, nazywany workiem krtaniowym. Gdy powietrze z płuc przedostaje się do worka, zaczyna rezonować. Powstały w ten sposób dźwięk osiąga tak duże natężenie, że może być słyszany tysiące kilometrów dalej.
Zębowce produkują dźwięki w nieco inny sposób. Natura wyposażyła je w phonic lips – strukturę przypominającą ludzką jamę nosową. Gdy powietrze przechodzi przez tą strukturę, powstają charakterystyczne piski i gwizdy.
Czemu służy śpiew wielorybów? Przede wszystkim wabieniu samic w okresie godowym (właśnie dlatego w przypadku niektórych gatunków „śpiewają” wyłącznie samce). Naukowcy uważają też, że za pomocą charakterystycznych sekwencji dźwięków wieloryby oznaczają też swoje terytorium i rozpoznają członków stada. Dźwięki wydawane przez zębowców służą też echolokacji.
Wieloryby w Bałtyku
Wieloryby żyją we wszystkich oceanach świata, ale czy można spotkać je w Bałtyku? Można, ale trzeba mieć spore szczęście. Nasze może nie zapewnia odpowiedniej podaży pożywienia dla największych waleni. Zachodnią część Morza Bałtyckiego i wewnętrzne wody duńskie sezonowo odwiedzają finwale. Inne fiszbinowce trafiają do wód Bałtyku przypadkiem. Osobniki, które nie odnajdują drogi powrotnej na otwarte wody oceaniczne, giną z braku pożywienia.
Czy wieloryby są groźne dla człowieka?
Ogromne rozmiary wielorybów sprawiają, że nie sposób nie czuć przed nimi respektu. Trzeba jednak wiedzieć, że mówimy tu o łagodnych olbrzymach, które nie traktują człowieka jako zdobyczy. Oczywiście, zdarzają się incydenty z udziałem wielorybów. Bywa, że wielkie ssaki zderzają się z łodziami. Znane są też przypadki połknięcia nurków, jednak podkreślamy – takie zdarzenia mają charakter incydentalny. Nawet kaszalot, który jest przecież sprawnym drapieżnikiem, nie interesuje się człowiekiem.
Ciekawostki o wielorybach
Wieloryby są bez wątpienia jednymi z najbardziej fascynujących zwierząt. Na zakończenie zamieszczamy kilka intrygujących ciekawostek na ich temat.
- Płetwal błękitny może osiągać do 33 m długości, a jego masa dochodzi do 190 ton. To czyni go największym zwierzęciem, jakie kiedykolwiek żyło na Ziemi.
- Nie wszystkie wieloryby są tak okazałe. Wal karłowaty osiąga zaledwie 6 m długości.
- Kaszaloty mogą pozostawać pod wodą ponad godzinę.
- Finwal w ciągu 2 sekund wydycha aż 1500 l powietrza.
- Żerujący płetwal błękitny jednorazowo nabiera ponad 50 ton wody.
