Mityczne zwierzęta kojarzą się nam z dawnymi bestiariuszami, mitami i podaniami. Jednak zadomowiły się również w popkulturze i zaskakująco często są wykorzystywane we współczesnych filmach, książkach czy grach. Z przyjemnością oglądamy walki ze smokami na dużym ekranie. Albo każemy naszym postaciom z gry wyciągać miecze, by pokonać wielogłową hydrę, wilkołaka czy krakena.  

Jakie są mityczne zwierzęta?

Opis walki Geralta z Rivii z mitycznym potworem słowiańskim – strzygą – stał się tematem opowiadania „Wiedźmin”. Po nim pojawiły się następne opowiadania i powieści, a w końcu seria gier i kilka seriali osadzonych w świecie, gdzie oprócz ludzi żyją również elfy czy krasnoludy. A to tylko jeden ze światów zamieszkałych przez mityczne stworzenia. Od czasu pojawienia się ikonicznego „Władcy Pierścieni” J.R.R Tolkiena wymyślono ich bardzo wiele. 

Co jest takiego w legendarnych zwierzętach, że tak nas pociągają? Dlaczego ekscytują nas jednorożce, chcielibyśmy spotkać leprekauna, ze strachem wyobrażamy sobie trolle i bazyliszki?

– Mityczne stworzenia z folkloru spełniają wiele różnych funkcji – mówi na łamach „Guardiana” Simon Young, brytyjski badacz folkloru i współautor książki „Magical Folk: British and Irish Fairies, 500 AD to the Present”. – Przypominają o zasadach moralnych. Ustanawiają tabu. Łączą z bóstwami. Ostrzegają przed niebezpieczeństwami. A także, co najważniejsze, bawią.  

Mityczne zwierzęta: smoki 

„Hic sunt dracones” – „tu są smoki”. Tak po łacinie opisywano miejsca znajdujące się na obrzeżach średniowiecznych map. Smoki symbolizowały nieznane, niewidziane nikogo terytoria, po których nie było wiadomo, czego się spodziewać.  

Jednak tak było tylko w kulturze europejskiego średniowiecza. Tymczasem smoki to mityczne zwierzęta, które znano na całym świecie. Były potężnymi gadami, najczęściej wężami, mającymi magiczne moce. Nie wszędzie uznawano je za złe i groźne. W kulturze chińskiej – i bardziej ogólnie, na Wschodzie – uważane są za istoty silne i mądre, symbolizujące szczęście. Smok był symbolem chińskiego cesarza i nadal stanowi jeden z najważniejszych symboli w kulturze Chin.  

Dawniej wierzono, że smoki mają zdolności magiczne / fot. Shutterstock

Z kolei smoki w kulturze zachodniej bywają złośliwe i nieprzyjazne ludziom. Kojarzy się je z magią i mocami, które nie są dostępne zwykłym śmiertelnikom. Najbardziej znana nadnaturalna zdolność smoków to umiejętność ziania ogniem. W chrześcijaństwie smok to bliski krewny węża, który skusił w Raju Adama i Ewę. Przedstawiany jest więc zawsze jako wróg ludzkości - to właśnie smoka pokonuje na wielu dawnych obrazach św. Jerzy.  

Stworzenia te zasiedlają wiele legendarnych jaskiń, takich jak Smocza Jama pod Wawelem. Z dawnych legend przeszły płynnie do współczesnej popkultury. Najczęściej pełnią w niej role bestii, które należy pokonać (jak w licznych grach, np. w „Skyrimie” lub kultowym „Gothicu”). Niekiedy jednak mają bardziej złożoną osobowość. Bywają złośliwe i skąpe, ale również znacznie mądrzejsze od ludzi (jak w „Ziemiomorzu” Ursuli Le Guin). 

Mityczne zwierzęta: jednorożce 

To jedno z najbardziej znanych mitycznych stworzeń. Jednorożec ma ciało konia, a na jego czole znajduje się pojedynczy róg, często spiralnie zakręcony. Taka istota pojawia się w wielu kulturach. W zależności od tego, z której pochodzi, może nieco różnić się wyglądem.

Na Zachodzie jednorożce przedstawiano niekiedy z brodą i długim ogonem. Z kolei qilin, zwany „chińskim jednorożcem”, ma ciało konia z głową lwa, a jego ciało pokrywają łuski. Róg qilina może być długi i zakrzywiony do przodu. 

Niezależnie od kultury, w której się pojawia, jednorożec symbolizuje to samo: czystość i piękno. To jedno z nielicznych legendarnych stworzeń, które nie mają negatywnych konotacji i nie są związane z przemocą, potęgą czy władzą. Może również oznaczać dziewictwo, szlachetność, coś wyjątkowego lub rzadkiego. W chrześcijaństwie zaś jednorożec stanowi symbol Maryi Dziewicy. 

Dziewica i jednorożec pędzla Domenichino / fot. Domenichino/Wikimedia Commons/Domena Publiczna

Skąd jednorożce wzięły się w dawnych tekstach i na obrazach? Średniowieczni twórcy inspirowali się tekstami starożytnymi. „Postać jednorożca mogła się wziąć np. z obserwacji greckiego podróżnika, który oglądał wyobrażenia byków i innych rogatych zwierząt w Persji, gdzie były one pokazywane na reliefach tylko z profilu, bez perspektywy – tak, że widoczny był tylko jeden róg” – pisze Maja Iwaszkiewicz w książce „Świnia na sądzie ostatecznym. Jak postrzegano zwierzęta w średniowieczu”.

Wyobrażenia o jednorożcach wzmacniało również istnienie rzeczywistych, podobnych do nich zwierząt – jak jelenie, oryksy czy elandy oraz posiadające rogi narwale.  

Mityczne zwierzęta: bazyliszek 

To stworzenie również uważano za rodzaj węża. W średniowieczu przedstawiano go z kogucim grzebieniem na głowie. Za jego najważniejszą moc uważano zabójczy wzrok: bazyliszek miał zabić każdego, na kogo spojrzał. Możliwe, że ta magiczna umiejętność została wymyślona ze strachu przed wężami, którym przypisywano zdolność hipnotyzowania swoich ofiar spojrzeniem. W baśniach i legendach sposobem na bazyliszka było podstawienie mu lustra: gdy stwór widział w nim swoje odbicie, padał trupem.  

Bazyliszek w średniowieczu symbolizował zło i grzech. Bywał łączony z kogutem, z kolei uważano go za wroga łasicy. Współcześnie, jeśli pojawia się w popkulturze, nadal jest istotą wrogą ludziom – w Hogwarcie atakował uczniów przemieszczając się rurami kanalizacyjnymi. W przeciwieństwie do Smoka Wawelskiego, Bazyliszek związany jest z Warszawą. Miał zamieszkiwać jedną z kamienic przy Krzywym Kole. 

Mityczne zwierzęta: pegaz 

Podobny do jednorożca, z jedną istotną różnicą. Pegaz miał ciało konia wyposażonego w skrzydła. Pochodzi z mitologii greckiej. Według najpopularniejszej wersji narodził się z krwi Meduzy, której Perseusz odciął głowę. Później służył Bellerofontowi w walce przeciwko Amazonkom i Chimerom. 

Grecka mozaika przedstawiająca Bellerofonta na grzbiecie pegaza, autor nieznany / fot. Musée Rolin w Autun/Wikimedia Commons/Domena Publiczna

Z czasem słowo „pegaz” zaczęło odnosić się nie tylko do konkretnego stworzenia z mitologii, ale do wszystkie skrzydlatych koni. Symbolizuje zdolność wyrwania się poza fizyczne ograniczenia, dotarcia dalej niż można wymarzyć – i jako taki wykorzystywany jest komercyjnie. Pegaz bywał symbolem firm – Asus to skrócone „pegasus”, ale i nazwą wykorzystywaną w kulturze. Taki tytuł nadano słynnemu polskiemu programowi telewizyjnemu o kulturze emitowanemu od 1952 do 2009 r.  

Mityczne stworzenia: wilkołak 

Tak mówiono o człowieku, który mógł zamieniać się w wilka. Najczęściej działo się to na skutek klątwy, a do niechcianej przemiany dochodziło w nocy. Wilkołaki kojarzą nam się z kulturą słowiańską i germańską, jednak stworzenie to opisywano już w starożytności. Umiejętność przemiany w wilka zwana jest likantropią.

Słowo to pochodzi od imienia króla Likaona, który według starożytnych Greków miał zostać zamieniony w zwierzę za karę przez Zeusa. Według jednej z wersji mitu stało się tak ponieważ Likaon pił ludzką krew. Według innej – ponieważ złożył bogu w ofierze ludzkie mięso. 

Uważano, że przemiana w wilkołaka dawała człowiekowi na pewien czas nadludzką siłę. W chrześcijaństwie mógł to być skutek zawarcia paktu z diabłem. Częściej jednak w wierzeniach ludowych wilkołactwo było efektem klątwy, rzucenia uroku albo ugryzienia przez innego wilkołaka. Wilkołaki ciągle budzą fascynację i przerażenie – są obecne we współczesnych horrorach, powieściach fantasy czy filmach – np. w horrorze „Wilk” z Jackiem Nicholsonem w roli głównej. 

Inne mityczne stworzenia 

Oczywiście powyższa lista mitycznych stworzeń nie jest kompletna. Znamy wiele innych tajemniczych istot z legend i baśni. Bardzo wiele z nich wywodzi się z mitologii greckiej. To:

  • syreny,
  • centaury,
  • minotaury,
  • chimery.

Inne – jak kraken, elfy czy krasnoludy – pochodzą z folkloru nordyckiego i germańskiego. Do słowiańskich mitycznych istot zalicza się natomiast np. licha, wodniki czy południce. 

Po co były ludziom one wszystkie? Jakie role spełniały i nadal spełniają? – Gdybym miał to podsumować, powiedziałbym, że mityczne stworzenia uczą nas skromności – mówi Simon Young. – Przypominają, że są rzeczy większe od nas, które dostrzegamy, i takie, których nawet nie możemy sobie wyobrazić: rzeczy, które pozostają poza naszą kontrolą. Jak ciemność pod schodami lub na ścieżce w lesie lub w sercu bliźniego – wyjaśnia badacz. 

Źródło: The Guardian, New World Encyclopedia, Popular Mechanics, „Świnia na sądzie ostatecznym. Jak postrzegano zwierzęta w średniowieczu”, Maja Iwaszkiewicz, Wyd. Poznańskie 2021