Koziorożec to swoisty paradoks wśród konstelacji zodiakalnych. Mimo że jest najbledszą ze wszystkich, ludzie poznali ją najwcześniej. Jak to możliwe? To zasługa położenia gwiazdozbioru. W starożytności to właśnie w Koziorożcu znajdował się punkt wyznaczający najbardziej wysunięte na południe położenie Słońca na niebie.
Gdzie jest na niebie gwiazdozbiór Koziorożca?
Koziorożec (Capricornus) to gwiazdozbiór nieba południowego. Sąsiadują z nim następujące konstelacje:
- gwiazdozbiór Wodnika,
- gwiazdozbiór Orła,
- gwiazdozbiór Strzelca,
- gwiazdozbiór Mikroskopu,
- gwiazdozbiór Ryby Południowej.
Konstelacja jest widoczna na szerokościach geograficznych od 90° S a 59° N. Najdogodniejsze warunki do obserwacji panują w miesiącach letnich. Najlepiej wybrać noc, podczas której panuje dobra pogoda i miejsce oddalone od źródeł światła, bo Koziorożec nie świeci zbyt jasno.
Kształt, w który układają się gwiazdy konstelacji, w żaden sposób nie przypomina mitycznej postaci – będącej w połowie kozłem, a w połowie rybą – której Koziorożec zawdzięcza swoją nazwę. Na szczęście nie oznacza to, że odnalezienie gwiazdozbioru będzie szczególnie trudne. Najjaśniejsze gwiazdy tworzą dość wyraźny trójkąt.
Żeby odszukać tę konstelację, najlepiej w pierwszej kolejności znaleźć Orła i Lutnię. Dysponując choćby podstawową znajomością mapy sklepienia niebieskiego, łatwo uda się namierzyć Altair (najjaśniejszą gwiazdę w Orle) i Wegę (najjaśniejsza gwiazda w Lutni). Linia poprowadzona między tymi obiektami wskaże na „rogi” Koziorożca.
Charakterystyka gwiazdozbioru Koziorożca
Gwiazdozbiór Koziorożca to najmniejsza ze wszystkich zodiakalnych konstelacji. Jego powierzchnia to ok. 442 stopnie kwadratowe. Zajmuje ok. 1 proc. nieba, a wśród wszystkich 88 gwiazdozbiorów uznawanych przez Międzynarodową Unię Astronomiczną plasuje się na 40. pozycji pod względem wielkości. Dla porównania, gwiazdozbiór Bliźniąt, który też należy do małych konstelacji, charakteryzuje się powierzchnią ok. 514 stopni kwadratowych i zajmuje 1,25 proc. nieba. To pozwala zająć mu 30. miejsce w tym samym zestawieniu.
Mimo że Koziorożec jest wyobrażany jako mityczny stwór, największe gwiazdy konstelacji tworzą na niebie kształt nie zwierzęcia, a trójkąta. Wierzchołki tego wzoru są wyznaczone przez dwie gwiazdy czwartej wielkości i jedną trzeciej wielkości.
Najjaśniejszą gwiazdą w konstelacji jest Deneb Algedi. Jej nazwa w języku arabskim oznacza „ogon kozy”. Mówimy tu o gwieździe wielokrotnej, której najjaśniejszym składnikiem jest gwiazda spektroskopowo podwójna Delta Capricorni A i gwiazda zmienna typu Algola (obie wzajemnie się zaćmiewają). Pełny obieg orbitalny tych ciał trwa 1,0228 dnia.
Inną dość jasną gwiazdą jest Alfa Capricorni. To gwiazda podwójna, na którą składa się nadolbrzym o typie widmowym G3 (o jasności 4,4 magnitudo) i olbrzym Alfa2 Cap typu widmowego G8 (o jasności 3,8 magnitudo).
Gwiazdozbiór Koziorożca / fot. Getty Images
Kolejną gwiazdą podwójną w konstelacji jest Beta Capricorni, czyli Dabih. Jej nazwa oznacza „rzeźnik” i stanowi nawiązanie do arabskiej tradycji składanie kozła w ofierze, gdy Słońce znajduje się w obszarze gwiazdozbioru Koziorożca. Jaśniejszy składnik osiąga wielkość gwiazdową 3,4 magnitudo, z kolei większy i bledszy – 6,2 magnitudo.
W granicach gwiazdozbioru Koziorożca nie ma zbyt wielu interesujących obiektów. Jedynym wartym wymienienia jest gromada kulista M30. Obiekt o owalnym kształcie zajmuje obszar o średnicy 12 minut łuku i jest oddalony o ok. 28 tysięcy lat świetlnych. Charakteryzuje się jasnością wizualną na poziomie 7,2 magnitudo. Obserwując halo gromady, na stronach północnej i zachodniej można dostrzec dwa ramiona gwiazd. Jej średnica to około 90 lat świetlnych, a średnica jasnego jądra – 0,12'. Masa obiektu wynosi 160 tys. mas Słońca.
Pochodzenie gwiazdozbioru Koziorożca
Wpatrujący się w nocne niebo Sumerowie (którzy utworzyli najprawdopodobniej pierwszą cywilizację) w gwiazdach koziorożca widzieli postać, będącą połączeniem ryby i kozy. W taki sam sposób interpretowali ten gwiazdozbiór przedstawiciele późniejszej mezopotamskiej cywilizacji – Babilończycy.
W II wieku naszej ery Koziorożca opisał Ptolemeusz – grecki astronom i matematyk. Ten gwiazdozbiór był jednym z 48 skatalogowanych przez niego w Almageście, który dziś jest najcenniejszym potwierdzeniem niezwykłej wiedzy astronomicznej starożytnych Greków. Jak Hellenowie interpretowali tę konstelację?
Mitologia i znaczenie
Dokładnie tak samo, jak Sumerowie i Babilończycy. Widzieli w niej istotę będącą w połowie kozłem, a w połowie rybą. Właśnie tak Grecy wyobrażali sobie Pana – opiekuńczego boga lasów i pól, strażnika pasterzy i ich stad (odpowiednikiem Pana w rzymskim panteonie był Faun).
Po narodzinach, syn nimfy Dryope i boga Hermesa tylko połowicznie miał postać ludzką. Urodził się z rogami i kopytami kozła. Na ten widok, jego matka uciekła w przerażeniu, a strach towarzyszył też każdemu, kto zobaczył tę niezwykłą istotę. To właśnie od imienia Pana wzięło się wyrażenie „paniczny strach”. Mimo budzącego grozę wyglądu, Pan nie był istotą niebezpieczną. Przeciwnie, darzył ludzi sympatią i był im przychylny.
Gdy rozpętała się wojna między bogami olimpijskimi a tytanami, Pan ostrzegł olimpijczyków o zbliżającym się Tyfonie. Potomek Gai, przerażający stugłowy smok, został wysłany przez swoją matkę, by położył kres boskiej władzy. By ratować się przed bestią, wszyscy bogowie rzucili się do ucieczki, zmieniając przy tym swoją postać.
Pan szukał ratunku w wodzie. Próbował zmienić się w rybę i odpłynąć tam, gdzie nie dosięgnie go gniew potwora. Jego przeistoczenie nie powiodło się jednak w stu procentach. Zyskał ogon ryby, ale powyżej pozostał kozłem. W takiej postaci nie mógł odpłynąć. Wyszedł na brzeg, gdzie spostrzegł, że Tyfon pokonał Zeusa i rozczłonkował jego ciało. By przestraszyć bestię, Pan zaczął krzyczeć. Z pomocą swojego boskiego ojca, Hermesa, zdołał połączyć szczątki boga nad bogami w jedną całość, dzięki czemu Zeus mógł ponownie przystąpić do walki z Tyfonem. Pokonał bestię, rażąc ją piorunem.
Odrażające cielsko Tyfona zostało pochowane żywcem pod Etną. Potwor nigdy nie umarł. Co jakiś czas daje o sobie znać, wyrzucając z krateru kłęby duszącego dymu. A co stało się z Panem? Za pomoc udzieloną Zeusowi, ten umieścił go na firmamencie, pośród gwiazd, i w ten sposób zapewnił mu nieśmiertelność.
Z Koziorożcem wiąże się jeszcze jeden mit, w którym gwiazdozbiór jest identyfikowany z Amalteą – kozą, która wykarmiła Zeusa, gdy ten był jeszcze niemowlęciem. Koza ukryła go też przed jego ojcem Kronosem, który pożarł pozostałe dzieci, wszystkich przyszłych bogów i boginie.
