Jan Długosz wspominał, że Bolesław Krzywousty „usta miał krzywe lub wargi niewłaściwe”. Kronikarz wspomniał o chorobie, która w młodości miała zdeformować twarz przyszłego księcia. Z kolei współczesny władcy kronikarz, Gall Anonim, w swoich zapiskach nie wyjawił genezy przydomka władcy, pewnie w obawie przed represjami, jakie mogłoby to na niego ściągnąć. Znaleziska archeologiczne wskazują jednak, że do owej deformacji mogło dojść w trakcie porodu, którego matka Bolesława nie przeżyła. Władcy nie należy jednak oceniać po przydomku, a po dokonaniach. Jak w historii zapisał się Bolesław Krzywousty?
Kim był Bolesław Krzywousty?
Informacji na temat piastowskiego księcia dostarcza „Kronika polska”, w której Gall Anonim dokładnie opisał sylwetkę władcy. Co prawda istnieją przypuszczenia, że pierwszy kronikarz mógł pominąć pewne fakty z życia króla, by przedstawić go w możliwie najlepszym świetle (w końcu swoje dzieło pisał na zlecenie Krzywoustego), ale jego zapiski i tak stanowią źródło bezcennej wiedzy na temat życia i rządów Krzywoustego.
Bolesław, później nazwany Krzywoustym, urodził się 20 sierpnia 1085 roku, najprawdopodobniej w Płocku. Syn Władysława Hermana i Judyty był pierwszym książęcym potomkiem z prawego łoża. Władysław Herman miał jeszcze jednego syna – Zbigniewa – którego matka była nałożnicą księcia.
Bolesław Krzywousty / ryc. Societas Scientiarum Plocensis (Towarzystwo Naukowe Płockie), based on the sketches of Jerzy Mazuś, Wikimedia Commons, CC0
Gdy urodził się Bolesław, Zbigniew został odesłany do szkoły katedralnej, a później do klasztoru klasztoru. Istnieje teza, że starszy syn Władysława został oddany pod opiekę zakonników, by mógł od nich pobierać nauki. Najpewniej nie chodziło jednak o przygotowanie młodzieńca do pełnienia ważnych funkcji w państwie, tylko o to, by odsunąć go od dworu, skoro pojawił się książęcy potomek z prawego łoża.
Blisko Władysława Hermana trzymał się Sieciech, książęcy palatyn. Mimo że formalnie władza spoczywała w rękach księcia, to faktycznie rządził jego major domus. Sieciech liczył, że po śmierci Władysława nadal będzie sprawował rządy, manipulując jego synem.
Być może tak właśnie by się stało, gdyby nie polityczna opozycja. Sieciech miał licznych przeciwników, którzy postanowili sprowadzić z klasztoru osadzonego tam Zbigniewa. Z ich pomocą udał się na Śląsk, gdzie wzniecili bunt przeciwko Sieciechowi. W praktyce nie chodziło jednak o odsunięcie palatyna, a o całkowite przejęcie władzy w państwie.
Pierwsza ofensywa zakończyła się klęską, ale druga przybliżyła Zbigniewa do korony. Władysław Herman podjął wówczas decyzję o podziale kraju na dzielnice. Zbigniew miał rządzić w Wielkopolsce, a Bolesław – na Śląsku. Władzę zwierzchnią zachował ich ojciec.
Czy Bolesław Krzywousty był królem?
Władysław Herman zmarł w 1102 roku. W swoim testamencie podzielił kraj między obu synów. Bolesław otrzymał Małopolskę, Śląsk, ziemię lubuską, część zachodniej Wielkopolski, ziemię lubelską i sandomierską. Zbigniew rządził w Wielkopolsce (wraz z Gnieznem), na Mazowszu, Kujawach, ziemi sieradzkiej i łęczyckiej. Władysław popełnił jednak fatalny błąd, bo nie wyznaczył księcia zwierzchniego. Między braćmi rozpoczęły się kłótnie, ale żaden nie decydował się na zbrojną konfrontację. Obaj uważali, że bez mocnych sojuszników nie zdołają wygrać. Zbigniew sprzymierzył się z Pomorzanami i księciem czeskim, który z kolei był poddanym cesarza. Bolesław zwrócił się do papieża Paschalisa II i zyskał przychylność Rusi.
Zbigniew miał po swojej stronie potężnych sojuszników, ale Bolesławowi udało się osłabić przymierze brata z Pomorzanami. W tym celu posłużył się sprytną intrygą. Wysłał swoje oddziały na Pomorze, by tam mordowali ludność, grabili i palili osady. Podejrzenie Pomorzan padło na Zbigniewa.
Po długich walkach przewaga przechyliła się na stronę Bolesława. Zbigniew musiał się poddać. W 1107 roku Krzywousty został księciem Polski. Swojego brata uczynił lennikiem, nadając mu Mazowsze i ziemię sieradzką. Ten nie zamierzał jedna uznawać zwierzchnictwa młodszego brata. Zaczął szukać pomocy na dworze niemieckiego króla. Sprzymierzył się z wrogim wobec Krzywoustego Henrykiem V, któremu wojna z księciem była na rękę. Niemiecki władca postawił księciu ultimatum. Krzywousty odrzucił jego roszczenia, co było równoznaczne z rozpoczęciem wojny.
Niemcy podeszli pod Głogów. Na czas pertraktacji, ówczesnym zwyczajem mieszkańcy grodu przekazali im, jako zakładników, swoje dzieci, a sami wysłali posłów do księcia. Gdy Henryk V dowiedział się, że Krzywousty nie zamierza poddawać Głogowa, rozkazał użyć zakładników jako żywych tarcz, gdy jego wojska szturmowały gród.
Książę przyjął strategie wojny podjazdowej. Najeźdźca musiał przerwać oblężenie grodu. Niemcy rozbili obóz pod Wrocławiem, gdzie miało dojść do zwycięstwa na Psim Polu (choć należy podkreślić, że zdaniem wielu historyków, do takiej bitwy nigdy nie doszło). Mimo liczniejszej armii, niemiecki władca musiał się wycofać.
Gdy Krzywousty ścierał się z Henrykiem V, Zbigniew (wcześniej wygnany przez brata) znalazł schronienie w Czechach. Po zakończeniu wojny książę zaoferował mu możliwość powrotu. Jednocześnie złożył obietnicę, że włos mu z głowy nie spadnie. To jednak była kolejna intryga Krzywoustego. Gdy Zbigniew przekroczył granicę, został pojmany, a później – oślepiony. Przyrodni brat księcia zmarł dwa lata później.
Po dokonaniu zemsty na przyrodnim bracie, książę odbył pokutę. W tym celu udał się na pielgrzymkę do klasztoru św. Idziego na Węgrzech. Czy wynikało to z faktycznego żalu za czyn, którego się dopuścił? Raczej nie. Krzywousty słusznie obawiał się buntu opozycji, więc przyjął publiczną pokutę.
Synowie Bolesława Krzywoustego
Bolesław Krzywousty był dwukrotnie żonaty. W 1103 roku pojął za żonę Zbysławę Światopełkównę z dynastii Rurykowiczów. Doczekał się z nią dwójki dzieci: Władysława II, nazwanego później Wygnańcem, oraz nieznanej z imienia córki.
W 1113 roku ożenił się z Salomeą. Córka hrabiego Henryka z Bergu urodziła dwanaścioro dzieci, w tym Bolesława Kędzierzawego, Mieszka III Starego, Henryka Sandomierskiego i Kazimierza II Sprawiedliwego.
Dlaczego Bolesław Krzywousty podzielił Polskę na dzielnice?
Książę miał liczne potomstwo, więc istniały uzasadnione obawy, że po śmierci władcy jego synowie zaczną toczyć bratobójcze walki. Żeby tego uniknąć, zdecydował się na taki sam ruch, jaki wykonał jego ojciec. Wydał statut, na mocy którego podzielił Polskę na dzielnice, które nadał swoim synom.
Nie powielił jednak błędu Władysława Hermana i wskazał, że najstarszy żyjący przedstawiciel dynastii Piastów ma sprawować władzę zwierzchnią nad pozostałymi. W swoim testamencie najstarszemu Władysławowi zapisał Śląsk, Pomorze, ziemię krakowską, łęczycką i sieradzką. Bolesław otrzymał ziemię mazowiecką, kujawską, chełmską i dobrzyńską. Mieszko III rządził ziemią poznańską, kaliską i gnieźnieńską. Henrykowi przypadły w udziale ziemie sandomierska i lubelska. Najmłodszemu synowi, Kazimierzowi, nie wyznaczył żadnej ziemi.
Krzywousty starał się nie dopuścić do bratobójczej walki, ale próżne były jego starania, bo historia powtórzyła się. Status sukcesyjny Bolesława Krzywoustego stał się początkiem rozbicia dzielnicowego kraju. Okresu, który zakończył się dopiero w 1320 roku, po koronacji Władysława Łokietka.
Kiedy zmarł Bolesław Krzywousty?
Bolesław Krzywousty zmarł 28 października 1138 roku, najprawdopodobniej w Sochaczewie. W XII-wiecznych źródłach pisanych nie wskazano jednak okoliczności ani przyczyny śmierci księcia. Informacje o miejscu pochówku pochodzą z XV wieku, a ich autorem był Jan Długosz. Kronikarz wskazał, że książęcy grób znajduje się w Płocku, jednak nie wskazał, z jakiego źródła zaczerpnął tę informację. Najprawdopodobniej pochodzi ona z zaginionego „Rocznika mazowieckiego”, jednak są to zaledwie przypuszczenia.
