Magnateria w czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodów dysponowała niebotycznymi sumami pieniędzy. Najbogatsi i najpotężniejsi mogli pozwolić sobie na iście królewskie luksusy. Nie dość, że budowali swoje wystawne siedziby, to w XVIII w. posiadali nierzadko także prywatne armie.
Ogrom arystokratycznych zamków nie świadczy o bogactwie I Rzeczpospolitej. Był on raczej efektem pychy i ambicji. Biała Podlaska, Tulczyn, Puławy czy Różana to zaledwie kilka przykładów miejscowości, gdzie można zobaczyć pozostałości po monumentalnych pałacach.
Pałac w Białej Podlaskiej, czyli państwo Sanguszków
Pałac w Białej Podlaskiej / fot. Jolanta Dyr, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0
Na początku XVIII w. otoczony bastionami pałac w Białej Podlaskiej stał się obiektem rozległych prac upiększających dzięki inicjatywie Anny z Sanguszków Radziwiłłowej. Wielka rozbudowa pałacu miała dopiero nadejść wraz z przejęciem majątku przez jej syna.
Hieronim Sanguszko był człowiekiem stroniącym od państwowych zawirowań politycznych. Skupiał się on na swoich włościach. Był też jednym z najbogatszych magnatów. Dlatego mógł sobie pozwolić w Białej Podlaskiej na rezydencję godną władcy. Ulokowano tu teatr, rozpoczęto rozbudowę pałacu, wyremontowano też fortyfikacje z ubiegłego wieku.
Hieronim Sanguszko rozbudował struktury swojego małego dominium. Jego prywatne wojsko liczyło kilka tysięcy ludzi. On sam zafascynowany był musztrą w pruskim stylu. Oznaczało to kary i więzienia dla podwładnych za najdrobniejsze przewinienia.
Plan wielkiej rozbudowy został pokrzyżowany przez śmierć Hieronima. Plany zrealizowane przez jego brata, który odziedziczył posiadłość, nie były już tymi samymi. Do dziś zachował się tylko budynek bramy. Główny pałac czeka ponoć na odbudowę.
Pałac w Tulczynie – przytłaczający monumentalizm
Pałac w Tulczynie / fot. Demmarcos, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-4.0
W latach 1781–1782 Stanisław Szczęsny Potocki wzniósł gigantyczny kompleks pałacowy, uznawany przez współczesnych za jeden z najokazalszych. Klasycystyczny pałac połączony był z dwoma budynkami oficyny monumentalną kolumnadą. Natomiast za pałacem roztaczał się wielki, romantyczny park w stylu angielskim.
Szczęsny Potocki to postać chyba najbardziej kojarzona z konfederacją targowicką. Istotnie, Tulczyn był jej głównym ośrodkiem w 1792 r. Wielki majątek po śmierci właściciela zaczął jednak podupadać.
Dzisiaj, po latach starań, kompleks odzyskuje swój dawny blask. A przynajmniej odzyskiwał do początku wojny w Ukrainie, ponieważ na terenie tego kraju dzisiaj znajduje się Tulczyn.
Pałac w Puławach – słynne dzieło Czartoryskich
Pałac w Puławach / fot. NeoMill, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0-PL
Najpopularniejszy z wymienianych tu obiektów to pałac w Puławach. Nie jest aż tak monumentalny, jak pozostałe, ale na pewno nie mniej ważny. Małżeństwo Izabeli i Adama Kazimierza Czartoryskich stworzyło w Puławach jeden z najważniejszych ośrodków kulturalnych w kraju. Wszyscy najważniejsi artyści, twórcy i politycy w kraju działali lub gościli na tym dworze.
Sam pałac był obiektem opracowań najważniejszych architektów działających w Polsce, takich jak Tylman z Gameren czy Jan Zygmunt Deybel. Ten drugi nadał pałacu rysy rokokowe. Puławy stały się ważnym ośrodkiem politycznym, ponieważ ród Czartoryskich był mocno zaangażowany w politykę państwa. Utrzymywał również prywatne oddziały wojskowe i zakładał manufaktury.
Za czasów małżeństwa Czartoryskich, pod koniec XVIII w. zlecono kolejną przebudowę. Zajęli się nią architekci Joachim Hempel i Piotr Aigner. Z rokokowego założenia przekształcono cały kompleks w romantyczny zakątek. Park geometryczny został obsadzony drzewami. Po terenie ogrodu rozsiano szereg romantyzujących budowli, np. Świątynię Sybili czy Dom Gotycki. Pałac w Puławach jest dobrze zachowany i można go zwiedzać.
Pałac w Różanie – wielka rezydencja Sapiehów
Pałac w Różanie / fot. Mortier.Daniel, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-4.0
Zniszczony w 1698 r. pałac w Różanie powstał na nowo dzięki nakładom Aleksandra Sapiehy. W latach 80. XVIII w. powstał tu wielki reprezentacyjny kompleks pałacowy w tzw. stylu stanisławowskim. Autorem założenia był Johann Samuel Becker.
Sapieha był wielkim miłośnikiem teatru i muzyki. W jednym skrzydle pałacu znajdowały się sala teatralna, biblioteka i galeria sztuki. W Różanie założono również manufaktury włókiennicze.
Pałac stoi dziś w ruinie na Białorusi. Sama masywność pozostałości budynków robi wrażenie. Po zniszczeniach z czasów I i II wojny światowej wyremontowano natomiast, z kontrowersyjnym skutkiem, wielką bramę pałacową.
