Znajdowano je w zatopionych wrakach statków. Na podmokłych cmentarzach. W bagnach. Na brzegu jezior, w kopalniach soli, a nawet na szczytach wulkanów w Andach. We wszystkich tych miejscach w ciągu ostatnich kilku stuleci natrafiano na dobrze zachowane ludzkie mózgi.
Ich pierwszy katalog – czy też archiwum – opracowali właśnie badacze z University of Oxford. Wyjątkowa baza zawiera informacje o 4400 mózgach znalezionych na sześciu kontynentach. Najstarsze z opisanych organów mają aż 12 tys. lat.
Katalog podważa popularne niegdyś przekonanie, że odkrycie na wykopaliskach dobrze zachowanego mózgu to absolutna rzadkość. Naukowcy z Oxfordu udowodnili, że dzieje się tak znacznie częściej, niż dotychczas przypuszczano. Dlaczego? Co takiego ludzki mózg ma w sobie, że może być jedyną tkanką miękką, która nie rozkłada się po upływie setek, a nawet tysięcy lat?
1300 najbardziej wyjątkowych mózgów świata
Spośród opisanych znalezisk wyróżnia się grupa licząca 1300 mózgów. To te organy, które zachowały się jako jedyne oprócz kości. Inne tkanki miękkie nie przetrwały. Natomiast mózgi tak.
– To bardzo, bardzo dziwne – przyznaje „New Scientistowi” Alexandra Morton-Hayward, antropolożka kryminalistyczna i doktorantka z Oksfordu. – Tego rodzaju mózgi, jedyne zachowane tkanki miękkie, znajdowano na zatopionych statkach albo podmokłych cmentarzach. W miejscach, gdzie kości dosłownie pływały w wodzie – opowiada badaczka.
To o tyle zaskakujące, że mózg jest jednym z pierwszych organów, które w naturalnych warunkach zaczynają się rozkładać po śmierci.
Od króla do mnicha
W bazie brytyjskich badaczy znalazły się mózgi należące do ludzi z każdego piętra drabiny społecznej. Były to mózgi członków egipskich i koreańskich rodzin królewskich. Brytyjskich i duńskich mnichów. Odkrywców Arktyki i bezimiennych ofiar wojny. A także mózg świętej Jadwigi Śląskiej, pochowanej w 1243 r. w Trzebnicy. Kiedy jej ciało ekshumowano w XVII w., okazało się, że mózg świętej nie uległ rozkładowi. Uznano to za cud, dowód boskiej interwencji.
Współcześni naukowcy znają wiele mechanizmów sprawiających, że mózgi zmarłych mogą przetrwać stulecia czy nawet tysiąclecia. Mózgi ludzi składanych w ofierze przez Inków ulegały liofilizacji: wysuszały się w ujemnych temperaturach. Znalezione na duńskim torfowisku zmumifikowane zwłoki człowieka z Tollund – pochodzące z IV w. p.n.e. – przeszły proces podobny do garbowania. Mózgi zabitych w czasie hiszpańskiej wojny domowej uległy saponifikacji. Zawarte w nich tłuszcze zamieniły się w formę mydła, tzw. tłuszczowosk.
Opisane wyżej procesy mają wspólną cechę. Podlegają im wszystkie tkanki miękkie, nie tylko mózg. Co zatem wyróżnia właśnie ten organ? I dlaczego szczególne 1300 mózgów należą do najstarszych w bazie (niektóre pochodzą nawet z plejstocenu)?
Dlaczego mózgi potrafią przetrwać stulecia?
Szukając odpowiedzi na te pytania, Alexandra Morton-Hayward postanowiła wykorzystać skaner MRI. Jak opowiada, okazało się to okropna pomyłką. Badaczka nie spodziewała się, że zachowane mózgi zawierają tak dużo żelaza. A żelazo, jako metal o właściwościach magnetycznych, nie powinno się znajdować w pobliżu bardzo mocnych magnesów skanera.
Obecność tego pierwiastka naprowadziła ją jednak na trop hipotezy wyjaśniającą zagadkową odporność mózgów na upływ czasu. Zdaniem Morton-Hayward w pewnych warunkach żelazo może inicjować tworzenie się połączeń między białkami a lipidami. Tak mogłyby powstawać trwalsze molekuły odporne na rozkład. Kluczem do ich formowania się może być rodzaj białek i tłuszczów albo ich odpowiedni stosunek.
Jak widać, ta robocza hipoteza obfituje w słowo „może” odmieniane przez wszystkie przypadki. Tak naprawdę naukowcy na razie nie wiedzą, dlaczego po śmierci właśnie ludzki mózg okazuje się zaskakująco trwały. Wysnuli jednak jeszcze jedno przypuszczenie. Ich zdaniem za zagadką może się kryć molekularny mechanizm istotny dla badań chorób neurodegeneracyjnych.
Baza zachowanych mózgów została opisana w artykule opublikowanym w czasopiśmie „Proceedings of the Royal Society B”.
Źródła: Proceedings of the Royal Society B, New Scientist, phys.org.
