Największe rezerwaty przyrody w Polsce to prawdziwe perły rodzimych krajobrazów

Spis treści:

1. Czym właściwie jest rezerwat przyrody?
2. Jakie są największe rezerwaty przyrody w Polsce?
3. Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej
4. Stawy Milickie
5. Bliżyńskie Lasy Naturalne
6. Nadgoplański Park Tysiąclecia

Liczba rezerwatów przyrody w Polsce rośnie z roku na rok. U progu XXI stulecia takich obiektów było 1307. W ciągu dekady wartość ta wzrosła do 1463, co wskazywało na konsekwentny rozwój sieci obszarów chronionych. Po 2010 roku tempo wyraźnie wyhamowało. W latach 2012–2016, przybyło 29 rezerwatów. Na szczęście w następnych latach powrócono do umiarkowanego wzrostu. W 2022 roku liczba rezerwatów wyniosła 1512. Dwa lata później, w związku z inicjatywą „100 rezerwatów na 100-lecie Lasów Państwowych”, przyrost nabrał tempa. Już w kwietniu w Polsce istniało 1525 takich obszarów, a w ciągu roku liczba ta zwiększyła się o 87 kolejnych rezerwatów.

Czym właściwie jest rezerwat przyrody?

Gdy mowa o rezerwacie przyrody, na myśli trzeba mieć obszarową formę ochrony przyrody, której zadaniem jest ochrona siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin, zwierząt i grzybów, a także elementów przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych. Cel ten jest osiągany poprzez zachowanie, zrównoważone użytkowanie i odnawianie zasobów przyrodniczych.

W Polsce ochroną rezerwatową obejmowane są obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, na które składają się: ekosystemy, ostoje, siedliska przyrodnicze (roślin, zwierząt i grzybów), a także twory i składniki przyrody nieożywionej, które przedstawiają szczególną wartość przyrodniczą, naukową, kulturową lub krajobrazową. W tym miejscu należy podkreślić, że w ramach rezerwatu ochronie może podlegać nie zawsze całość przyrody na danym obszarze.

Rezerwat przyrody a park narodowy

Właśnie ta cecha w największej mierze pozwala odróżnić rezerwaty od parków narodowych. Jako forma ochrony przyrody, park narodowy jest obszarem wyróżniającym się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi. Obszar objęty taką ochroną nie może być mniejszy niż 1000 ha, a w jego granicach działaniom ochronnym podlega ogół przyrody i walorów krajobrazowych.

W przypadku rezerwatów przyrody, wymóg minimalnej powierzchni nie istnieje, a ochroną mogą być objęte jedynie wybrane składniki przyrody. Właśnie ta ostatnia cecha jest kluczowa dla rozróżnienia ról funkcjonalnych parków narodowych i rezerwatów. Bo o ile druga z wymienionych form ochrony także może mieć charakter kompleksowy, to dzięki możliwości skupienia się na konkretnych, szczególnie cennych lub wrażliwych składnikach, zapewnia ogromną elastyczność i precyzję działania wszędzie tam, gdzie szersze podejście nie jest konieczne lub możliwe.

Rodzaje rezerwatów przyrody w Polsce

Zależnie od głównego przedmiotu ochrony, polskie prawo definiuje dziewięć rodzajów rezerwatów przyrody:

• leśny (chroni fragmenty i pozostałości dawnych puszcz o charakterze pierwotnym, typy zbiorowisk leśnych i stanowiska drzew na granicach zasięgu),
• florystyczny (skupia się na populacjach i siedliskach gatunków lub grup gatunków roślin zarodnikowych i kwiatowych oraz grzybów kapeluszowych i porostów ),
• torfowiskowy (chroni zbiorowiska i gatunki torfowisk niskich, przejściowych i wysokich),
• faunistyczny (powoływany w celu ochrony populacji i siedlisk ssaków, gadów, płazów, ptaków, ryb i bezkręgowców),
• krajobrazowy (obejmujący ochroną krajobrazy przedstawiające cechy naturalne, które są charakterystyczne dla poszczególnych regionów geograficznych, często wraz z występującymi zabytkami),
• przyrody nieożywionej (obejmuje odkrywki geologiczne, gleby, zjawiska krasowe, formy skalne, jaskinie, szatę naciekową, stanowiska skamieniałości, przykłady procesów kształtujących powierzchnię Ziemi, w tym erozji, utwory geologiczne i wydmy),
• wodny (chroni wody jezior, potoków, rzek i morza wraz z występującymi gatunkami zwierząt i zbiorowiskami roślin),
• stepowy (powoływany w celu zapewnienia ochrony muraw ciepłolubnych, porastających przede wszystkim podłoże wapienne i gipsowe),
• słonoroślowy (obejmujący ochroną słonorośla nadmorskie i śródlądowe).

Dodatkowo, w celu zapewnienia większej precyzji w określeniu przedmiotu ochrony, rezerwaty mogą być dzielone na typy i podtypy. Ustawodawca dopuszcza zastosowanie dwóch równoległych podziałów: wskazującego na główny przedmiot ochrony i dominujący typ ekosystemów.

Jakie są największe rezerwaty przyrody w Polsce?

Do kwietnia 2024 roku, rezerwaty przyrody zajmowały łączną powierzchnię około 169 tys. ha, a liczba ta wciąż rośnie. Większość obszarów objętych tą formą ochrony zajmuje od kilku do kilkudziesięciu hektarów. Te, których powierzchnia mierzona jest trzycyfrową liczbą są w mniejszości, a obszary o powierzchni powyżej 1000 ha to właściwie ewenement.

Dla porównania, 23 istniejące w naszym kraju parki narodowe zajmują łącznie 329,5 tys. ha. Największy z nich – Biebrzański Park Narodowy – legitymuje się powierzchnią 59223 ha, czyli niemal siedmiokrotnie większą niż największy rezerwat przyrody. Który obszar dzierży ten tytuł?

Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej

Największy rezerwat przyrody w Polsce to Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej. Obszar rozpościerający się w województwie podlaskim, na terenie nadleśnictw Białowieża, Browsk i Hajnówka, ma imponującą powierzchnię 8581,62 ha. Składa się z dziewiętnastu fragmentów w obrębie kompleksu Puszczy Białowieskiej, z których każdy ma różną wielkość i kształt. Jako teren o znaczeniu międzynarodowym dla ochrony siedlisk i gatunków, w całości został objęty Europejską Siecią Ekologiczną Natura 2000.

Cel ochrony

Nadrzędnym celem powołania rezerwatu Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej było zachowanie w stanie naturalnym fragmentów jednego z największych europejskich pierwotnych lasów nizinnych. Podejmowane w tym celu działania obejmują ochronę pierwotnych lasów liściastych i mieszanych, ich nadzwyczajnej różnorodności biologicznej i umożliwienie niezakłóconego przebiegu procesów przyrodniczych. Celem istnienia rezerwatu jest także ochrona siedlisk reliktowej fauny motyli, wyróżniającej się bogactwem gatunków i występowaniem endemitów.

Obszar ochrony rezerwatowej stanowi integralną część szerszego kompleksu Puszczy Białowieskiej, wpisanego na listę UNESCO. Zlokalizowany w strefie ochrony ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego, gdzie człowiek nie ingeruje w zachodzące naturalnie procesy, pozostaje miejscem unikatowym, zapewniającym idealne warunki do badań nad ekosystemami niezmienionymi przez ludzką działalność.

Flora rezerwatu

Dla Lasów Naturalnych Puszczy Białowieskiej charakterystyczna jest obecność monumentalnych drzew, z których wiele rośnie od ponad 500 lat: dębów, lip, jesionów, grabów i klonów. Tamtejsze lasy zachowały unikatową, wielopiętrową, różnowiekową i wielogatunkową strukturę, która jest typowa dla lasów pierwotnych.

Na tamtejszą florę roślin naczyniowych składa się około 1070 gatunków, z czego ponad 100 podlega ochronie prawnej. Drzewostany są zdominowane przez świerk, sosnę, brzozę, dąb szypułkowy, grab zwyczajny, olszę czarną i jesion wyniosły.

Niezwykle istotnym elementem tamtejszego ekosystemu jest martwe drewno, zapewniające warunki bytowe licznym gatunkom roślin, grzybów i zwierząt. Właśnie ta cecha rezerwatu jest kluczowa dla utrzymania pełnej bioróżnorodności i zachowania naturalnych cykli ekologicznych.

Fauna rezerwatu

Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej stanowią kluczową ostoję dla polskiej populacji największego ze wszystkich europejskich ssaków – żubra europejskiego. Poza tym, rezerwat jest domem dla innych ssaków, m.in. wilka, rysia, łosia, jelenia i dzika. Występuje tam ponad 250 gatunków ptaków, w tym bielik, dzięcioł trójpalczasty, puszczyk mszarnik i głuszec. Doskonałe warunki do życia znalazły tam także bezkręgowce. Szczególnie licznie reprezentowane są chrząszcze i motyle.

Stawy Milickie

Obszar położony na Dolnym Śląsku, w Dolinie Baryczy, jest największym rezerwatem w województwie dolnośląskim i drugim największym w Polsce. Rezerwat faunistyczny Stawy Milickie zajmuje powierzchnię 5298,15 ha. Obszar wchodzący w skład Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy rozciąga się na terenie dwóch gmin: Milicz i Żmigród.

Cel ochrony

Rezerwat Stawy Milickie jest jedną z najważniejszych ostoi ptaków wodno-błotnych w Polsce. Obszar ten został objęty ochroną w celu zachowania cennej przyrody Doliny Baryczy – starorzeczy, rozległych łąk, kompleksu stawów rybnych i terenów podmokłych. Wszystkie te tereny od dawna są siedliskiem dla licznych rzadkich i chronionych gatunków zwierząt i roślin. Ze względu na swoją wyjątkową wartość, obszar ten został włączony do programu ONZ Living Lakes jako jeden z 13 unikatowych obszarów wodnych na świecie.

Flora rezerwatu

Różnorodność i bogactwo tamtejszej flory szczególnie uwidacznia się w obszarach wodnych i brzegowych. W rezerwacie Stawy Milickie występuje wiele rzadkich gatunków, jak choćby koleantus delikatny, uwroć czy lindernia. Obfita roślinność wodna i szuwarowa obejmuje gatunki takie jak choćby psianka słodkogórz, tatarak trawiasty, kosaciec żółty, oczeret jeziorny, kropidło wodne, krwawnica pospolita, pałka szerokolistna, jaskier wielki, strzałka wodna, mozga trzcinowata, żabieniec babka wodna, knieć błotna czy niezapominajka błotna.

Fauna rezerwatu

Stawy Milickie są prawdziwym rajem dla ornitologów i każdego, kto lubi spędzać czas na obserwowaniu ptaków. Występuje tam około 300 gatunków, z czego 180 to gatunki lęgowe. Wśród pierzastych mieszkańców rezerwatu warto wymienić choćby łabędzia krzykliwego, pogorzałkę zwyczajną, bączka, bąka, kanię rudą, rybitwę czarną i rzeczną, bociana czarnego, błotniaka stawowego, krakwę, gęgawę, zimorodka i żurawia. Nie brakuje tam ptaków drapieżnych. Ta grupa jest reprezentowana przez bielika, jastrzębia, kobuza, trzmielojada i rybołowa.

Obszar rezerwatu jest również siedliskiem dla około 34 gatunków ryb, 5 gatunków gadów, 13 gatunków płazów i 56 gatunków ssaków. Ostatnia wymieniona gromada jest reprezentowana między innymi przez borowiaczka i popielicę szarą.

Bliżyńskie Lasy Naturalne

Bliżyńskie Lasy Naturalne to młody rezerwat. Został powołany 27 maja 2025 roku, na terenie Puszczy Świętokrzyskiej, w granicach obszaru Natura 2000 Lasy Suchedniowskie. Obszar podlegający ochronie rozpościera się na terenie gmin Bliżyn, Suchedniów i Łączna, w powiecie skarżyskim (województwo świętokrzyskie) i zajmuje powierzchnię 2964,91 ha.

Utworzenie rezerwatu było wydarzeniem wyjątkowym. Dlaczego? Ze względu na powierzchnię obszaru chronionego. Od 22 lat w Polsce nie powołano tak dużego rezerwatu przyrody.

Cel ochrony

Ten wyjątkowy obszar objęto ochroną rezerwatową w celu odtworzenia i zachowania naturalnych lasów, w szczególności kompleksu bukowo-jodłowego, ale także innych typów ekosystemów leśnych. Podejmowane w tym celu działania obejmują utrzymanie drzewostanów o strukturze wiekowej, gatunkowej i przestrzennej, która pozostaje charakterystyczna dla starych lasów naturalnych, a także zachowanie naturalnej obfitości obumierających i martwych drzew, kształtowanej przez spontaniczne procesy przyrodnicze.

Ochroną objęto są również specyficzne gatunki roślin, grzybów i zwierząt, występujących w tych lasach. Dotyczy to także rzadkich, chronionych i reliktowych składników biocenozy Puszczy Świętokrzyskiej.

Flora rezerwatu

Rezerwat jest domem dla wielu rzadkich i chronionych roślin. W tym miejscu należy wskazać na gatunki takie jak: turzyca Davalla i a buławnik mieczolistny i czerwony, czosnek niedźwiedzi, parzydło leśne, widłak jałowcowaty, podrzeń żebrowiec, wawrzynek wilczełyko, podkolan biały i kruszczyk błotny.

Wśród okazów tamtejszej flory warto wymienić także liczne epifity. Do tej grupy zaliczają się między innymi rzadkie mchy i porosty, jak Neckera pennata, Frullania dilatata, Homalia trichomanoides, Buxbaumia viridis i Dicranum viride.

Fauna rezerwatu

Rezerwat jest ostoją dla licznych gatunków owadów, z których wiele uważa się za relikty lasów pierwotnych. Należą do nich podlegające ścisłej ochronie chrząszcze, jak Boros schneideri, Cucujus haematode, Rhysodes sulcatus, Ampedus melanurus i Phaenops cyanea. Licznie występują tam także płazy (m.in. traszka grzebieniasta, rzekotka drzewna), ptaki (m.in. puszczyk uralski, dzięcioł białogrzbiety) i ssaki (m.in. mopek, borowiec leśny, orzesznica i wilk szary).

Nadgoplański Park Tysiąclecia

Największy rezerwat przyrody w województwie kujawsko-pomorskim rozpościera się w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora Gopło. Od 14 kwietnia 2014 roku zajmuje powierzchnię 1988,61 ha (w dniu powołania ochroną objęto obszar o powierzchni 12683,76 ha). Swoim zasięgiem obejmuje dwie gminy: Jeziora Wielkie i Kruszwica.

Należy wspomnieć, że na mocy rozporządzenia wojewody bydgoskiego nr 252 z 10 grudnia 1992 r. (zm. rozporządzeniem nr 29 z 31 sierpnia 1998 r.) powołano park krajobrazowy funkcjonujący pod identyczną nazwą, o powierzchni 8898 ha. W rezultacie na terenie rezerwatu powstał obszar chroniony, który częściowo funkcjonuje jako rezerwat przyrody, a częściowo jako park krajobrazowy.

Cel ochrony

Rezerwat ma za zadanie zachować cenne fragmenty ekosystemu wodno-błotnego, łąkowego i leśnego wraz z całą różnorodnością tamtejszej flory i fauny. Szczególny nacisk położono na awifaunę. Działania ochronne dotyczą miejsc lęgowych ptaków wodnych i błotnych, siedlisk ptaków przelotnych i zimujących, a także torfowisk i innych środowisk bagiennych i wilgotnych. Celem istnienia rezerwatu jest także zachowanie naturalnie ukształtowanego krajobrazu polodowcowego, a także zabezpieczenie wartości historycznych tego regionu, które są ściśle związane z początkami polskiej państwowości.

Flora rezerwatu

Na florę Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia składa się ponad 860 gatunków roślin naczyniowych. W regionie doskonale zachowały się zbiorowiska roślin wodnych, szuwarowych i bagiennych. Ze 120 zbiorowisk roślinnych, na terenie Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia wyróżniono 107 zbiorowisk nieleśnych i 13 leśnych. Cennymi okazami we florze rezerwatu są chronione gatunki storczyka, jak choćby kruszczyk szerokolistny, kukułka szerokolistna, lipiennik Loesela i kruszczyk błotny.

Fauna rezerwatu

Pod względem faunistycznym, największym bogactwem rezerwatu są występujące tam ptaki. Wśród nich należy wymienić: gęgawę, łabędzia niemego, perkoza rdzawoszyjnego, żurawia, zausznika, a także błotniaka łąkowego i stawowego.

Występują tam także gady (jaszczurka zwinka, zielona i żyworodna, padalec zwyczajny i zaskroniec zwyczajny), płazy (kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, ropucha zielona i szara, rzekotka drzewna), liczne gatunki ryb (między innymi karpie, krąpie, karasie, płocie, tołpygi i węgorze) i ssaków (między innymi jelenie europejskie, sarny, dziki, borsuki, gronostaje, piżmaki i gacki brunatne).

Ochrona dziedzictwa historycznego

Nadgoplański Park Tysiąclecia skupia się także na ochronie miejsc historycznych, takich jak Mysia Wieża i Kruszwica. Ta swoista integracja wynika z postrzegania historii i krajobrazów naturalnych jako nierozerwalnie powiązanych.

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.