Dniepropietrowsk powstał z imperialnej fantazji. Jedno z największych miast Ukrainy to fascynujący kolos

Spis treści:

1. Nazwę miasta zmieniano wielokrotnie
2. Od imperialnej wizji, przez zamknięte miasto, do przemysłowego kolosa
3. Architektoniczne i kulturowe skarby miasta

Zlokalizowany w środkowo-wschodniej części Ukrainy Dniepr, stolica obwodu dniepropietrowskiego, jest czwartym najludniejszym miastem w kraju. Rozpościera się w obszarze środkowego biegu Dniepru, na obu brzegach rzeki. O ile sam krajobraz miasta stanowi swoistą mieszankę imperializmu, socrealizmu i nowoczesności, to poza granicami aglomeracji widok maluje szeroka, nizinna dolina rzeczna z charakterystycznymi rozlewiskami, malowniczymi łąkami i rozległymi polami uprawnymi.

Nazwę miasta zmieniano wielokrotnie

Na wstępie wypada rozprawić się z etymologią nazwy miasta. W XVIII wieku, dzisiejszy Dniepr był znany jako Jekaterynosław. Miasto nazwano tak na cześć jego fundatorki, carycy Katarzyny II. Na przełomie XVIII i XIX stulecia, gdy Paweł I zasiadł na carskim tronie, postanowił zerwać z nazwą nawiązującą do potęgi swojej matki. Przemianował miasto na Noworosyjsk, ale 6 lat później Aleksander I, jego brat i następca, przywrócił pierwotną nazwę.

W 1918 roku działacze Ukraińskiej Republiki Ludowej zaproponowali nazwę Siczesław, którą 8 lat później zmieniono na Dniepropietrowsk. Pierwszy człon nawiązywał do Dniepru – geograficznego „kręgosłupa” miasta. Z kolei drugi – do Hryhorija Petrowskiego, ówczesnego przewodniczącego CKW USRR.

19 maja 2016 roku, na podstawie uchwalonej rok wcześniej ustawy dekomunizacyjnej, Rada Najwyższa Ukrainy wydała rozporządzenie, na mocy którego nazwa miasta kolejny raz została zmieniona. W świetle prawa, nawiązanie do komunistycznego działacza, który jest uznawany za jednego ze współwinnych Wielkiego Głodu (Hołodomoru) w latach 1932–1933, było nielegalne. Padło wówczas wiele propozycji. Niektórzy opowiadali się za powrotem do nazw historycznych, inni – za stworzeniem nowej: Siczesław (na cześć Siczy Zaporoskiej), Dniprosław czy Dniepropol. Ostatecznie Rada Najwyższa Ukrainy przegłosowała rozwiązanie najprostsze i najbardziej neutralne. Miasto otrzymało nazwę Dnipro, czyli Dniepr.

Od imperialnej wizji, przez zamknięte miasto, do przemysłowego kolosa

Miasto Jekaterynosław zostało założone w 1776 roku po likwidacji Siczy Zaporoskiej. Powstało na błotnistych terenach, przy ujściu rzeczki Kilcień do Samary. Ta decyzja okazała się niemałym błędem. Wśród mieszkańców szerzyły się choroby. Stało się jasne, że miasto trzeba przenieść.

22 stycznia 1784 roku, na mocy ukazu Katarzyny II, powołano drugi Jekaterynosław, tym razem na rzece Dniepr. Oficjalne założenie miasta jest datowane 9 maja 1787 roku. Właśnie wtedy caryca ułożyła pierwszy kamień przy budowie soboru Przemienienia Pańskiego.

Zgodnie z wizją władczyni, nad Dnieprem miały powstać „nowe Ateny” – wspaniałe miasto z monumentalną architekturą, które mogłoby się stać trzecią po Moskwie i Petersburgu stolicą Imperium Rosyjskiego. Kres tym planom położyła śmierć Katarzyny II. Syn carycy, Paweł I, w geście zerwania z dziedzictwem matki w 1796 roku zmienił nazwę miasta na Noworosyjsk. Jednak już w 1802 roku jego następca, Aleksander I, przywrócił imperialną nazwę Jekaterynosław.

Miasto schowane za żelazną kurtyną

Przełom w rozwoju miasta nastąpił dopiero w 1884 roku, wraz z otwarciem mostu kolejowego przez Dniepr. Linia kolejowa połączyła dwa strategiczne zagłębia przemysłowe: bogaty w rudę żelaza Kriwbas i węglowy Donbas, czyniąc z Jekaterynosławiu potężne centrum metalurgiczne i przemysłowe. Napływ zagranicznego kapitału i tysięcy robotników spowodował gwałtowny wzrost populacji i dynamiczny rozwój miasta.

W 1926 roku, po ugruntowaniu władzy sowieckiej, miasto ponownie zmieniło nazwę, tym razem na Dniepropietrowsk. W epoce ZSRR stało się jednym z najważniejszych ośrodków przemysłu ciężkiego, z dominującą rolą metalurgii i przemysłu maszynowego.

Faktyczne strategiczne znaczenie Dniepropietrowska pozostawało ściśle strzeżoną tajemnicą. Mieściły się tam zakłady Piwdenmasz, czyli największe przedsiębiorstwo przemysłu rakietowo-kosmicznego w Związku Radzieckim. W 1944 roku rozpoczęła się tam produkcja potężnych międzykontynentalnych pocisków balistycznych, mogących przenosić głowice jądrowe. Produkowano także rakiety nośne, które wyniosły na orbitę radzieckie satelity i statki kosmiczne.

W Dniepropietrowsku prowadzona była produkcja, która pozostawała kluczowa dla zimnowojennej rywalizacji. W związku z tym ustanowiono tam status miasta zamkniętego, który obowiązywał przez dekady. Cudzoziemcy nie mieli wstępu do miasta, a życie mieszkańców podlegało ścisłej kontroli.

Nowa tożsamość miasta

Paradoksalnie, profil prowadzonej w Dniepropietrowsku produkcji i status miasta zamkniętego miały też pozytywne konsekwencje. Oczywiście izolacja od świata zahamowała rozwój kontaktów kulturalnych i turystyki, ale sprowokowała też napływ najlepszych inżynierów, naukowców i ogromnych zasobów z całego Związku Radzieckiego. W ten sposób w mieście powstał wyjątkowy kapitał, ludzki i technologiczny.

To właśnie to dziedzictwo intelektualne stało się fundamentem, na którym współczesny Dniepr buduje swoją gospodarkę, starając się przekształcić potencjał militarny w cywilne innowacje. Miasto jest jednym z głównych ośrodków przemysłowych i kulturalno-naukowych w Ukrainie. Dominującą gałęzią tamtejszego przemysłu jest metalurgia. Sprawnie funkcjonuje także przemysł maszynowy, elektromaszynowy, chemiczny i spożywczy.

Architektoniczne i kulturowe skarby miasta

Długa historia miasta, w której nakładają się na siebie warstwy imperialne i socjalistyczne, pozostawiła po sobie wyraźny ślad w postaci trwałego dziedzictwa.

Świątynie trzech wyznań

Dowodem tego są choćby świątynie, reprezentujące różne religie. Najważniejszą jest bez wątpienia sobór Przemienienia Pańskiego. Historia prawosławnego kościoła jest ściśle związana z początkami miasta. W 1787 roku kamień węgielny pod jego budowę położyła sama caryca Katarzyna II. Należy jednak podkreślić, że pierwotny projekt nigdy nie został zrealizowany. Klasycystyczny gmach, nadal imponujący, choć znacznie skromniejszy, został ukończony w 1835 roku. W czasach sowieckich, od 1930 do 1988 roku, sobór pozostawał zamknięty dla wiernych. Mieściło się tam wówczas muzeum. Dopiero w 1992 roku został oficjalnie zwrócony Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej.

Kolejnym ważnym obiektem na religijnej mapie miasta jest XIX-wieczna Synagoga Chóralna, zwana Złotą Różą. Podobnie jak wiele innych obiektów sakralnych, w okresie sowieckim została zamknięta i zdewastowana. Jej odrodzenie nastąpiło w 2000 roku, kiedy po gruntownej renowacji została ponownie otwarta. Dziś jest nie tylko czynną bożnicą, ale także centralnym punktem monumentalnego kompleksu Centrum Menora.

Cerkiew św. Mikołaja na Wyspie Klasztornej nie jest obiektem zabytkowym. Powstała w 1999 roku, jednak jej lokalizacja ma głębokie znaczenie historyczne. Świątynia została wybudowana na otoczonej wodami Dniepru wyspie, gdzie w 870 roku założono klasztor, który pełnił funkcję miejsca przystanku i modlitwy dla ruskich wojowników, płynących szlakiem „od Waregów do Greków”.

Kulturalna strona miasta

Największą skarbnicą dziejów miasta i regionu pozostaje Narodowe Muzeum Historyczne im. Dmytra Jawornickiego. Zbiory funkcjonującej od 1849 roku placówki liczą ponad 280 tys. eksponatów, narzędzi z epoki paleolitu po artefakty z czasów II wojny światowej. To właśnie tam znajduje się jedna z najbogatszych na świecie kolekcji poświęconych Kozakom Zaporoskim.

Mówiąc o atrakcjach Dniepru, nie sposób nie wspomnieć o Teatrze Opery i Baletu. Budynek oddany do użytku w 1974 roku jest klasycznym przykładem późnej architektury socrealistycznej. Sam teatr oferuje bogaty i zróżnicowany repertuar, obejmujący zarówno arcydzieła światowej opery i baletu, jak i kompozycje ukraińskich twórców.

Inne atrakcje

Miasto położone nad jedną z najdłuższych europejskich rzek musi obfitować w tereny rekreacyjne i tak jest w istocie. Wspomniana wcześniej Wyspa Klasztorna, zlokalizowana w samym centrum miasta, to zielona oaza spokoju, ale także rozrywki. Mieści się tam niewielki ogród zoologiczny, lunapark i miejska plaża.

Warto wspomnieć, że wzdłuż Dniepru wybudowana została najdłuższa w Europie nadbrzeżna promenada. Ciągnący się kilometrami bulwar stał się centrum życia towarzyskiego i rekreacyjnego. Wypełniony jest licznymi kawiarniami, restauracjami i strefami relaksu, przyciągając zarówno mieszkańców, jak i turystów o każdej porze dnia i nocy.

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.