Szczupak to szczytowy myśliwy wód północy. Atakuje nawet ssaki
Szczupak jest szczytowym drapieżnikiem w większości rzek i jezior Europy. Jako ofiarą padają przede wszystkim ryby i żaby, ale nie tylko. Duże osobniki mogą zaatakować także inne zwierzęta, w tym niewielkie ptaki wodne, a zdarza się, że ofiarą tego oportunisty padają też drobne ssaki. Co czyni szczupaka tak skutecznym łowcą? Na to i inne pytania odpowiadamy poniżej.
Spis treści:
Szczupak pospolity (Esox lucius) bez wątpienia jest ikoną wód słodkich półkuli północnej. Od wieków wzbudza respekt i podziw, zarówno wśród wędkarzy, jak i przyrodników. Jego zaciętość łowiecka zasługuje na najwyższe uznanie. Ta cecha, w połączeniu z ewolucyjnym przystosowaniem do funkcji szczytowego drapieżnika, decyduje o istotnej roli, jaką szczupak spełnia w ekosystemach wodnych. Przedstawiciele tego gatunku są jednymi z czołowych regulatorów populacji innych ryb. Przyjrzyjmy się nieco bliżej myśliwemu, którego obecność świadczy o zdrowiu i bogactwie akwenów, w których występuje.
Drapieżnik idealny
Budowa szczupaka jest świadectwem trwającej miliony lat ewolucji, ukierunkowanej na jeden cel – błyskawiczny i skuteczny atak z zasadzki. Anatomia tej ryby to podręcznikowy przykład skutecznej adaptacji do roli szczytowego drapieżnika wód słodkich.
Zielona torpeda
Szczupaka pospolitego nie sposób pomylić z inną rybą. Spłaszczone bocznie, opływowe ciało o torpedowatym kształcie jest idealnie przystosowane do gwałtownego zrywu. W oczy od razu rzuca się charakterystyczne rozmieszczenie płetw, zapewniające maksymalną siłą napędową. Grzbietowa i odbytowa są przesunięte mocno do tyłu, blisko siebie i potężnej płetwy ogonowej. Przypomina to nieco układ lotek stabilizujących strzałę w locie.
Dorosłe szczupaki osiągają do 150 cm długości. Przeciętna masa przedstawicieli tego gatunku to około 10 kg. Zdarzają się cięższe ryby, ważące powyżej 20 kg (najcięższy złowiony szczupak ważył 26,7 kg przy długości 133 cm), ale takie okazje są rzadkie.
Ubarwienie jest w dużej mierze uzależnione od warunków środowiskowych. Młode osobniki najczęściej są jasnozielone, brązowe lub srebrzyste. Zdarza się, że występujące na bokach ciemne plamy zlewają się w poprzeczne smugi. Starsze ryby są ciemnozielone w części grzbietowej, jaśniejsze, nakrapiane żółtymi plamami na bokach i białe w części brzusznej. Płetwy parzyste najczęściej mają czerwone odcień, natomiast nieparzyste są pokryte ciemnymi, poprzecznymi paskami.
Najeżony zębami „kaczy dziób”
Kolejną charakterystyczną cechą przedstawicieli tego gatunku jest głowa. Wydłużona, zakończona szerokim spłaszczonym pyskiem, przypomina nieco kaczy dziób. Paszcza skrywa iście zabójczy arsenał – ostre jak brzytwa zęby.
Na żuchwie znajdują się pokaźne kły, służące do chwytania i przytrzymywania zdobyczy. Co istotne, górna szczęka jest ich pozbawiona. Prawdziwa pułapka kryje się głębiej.
Kość podniebienna, kości międzyszczękowe, lemiesz, kości gnykowe i łuki skrzelowe są dosłownie najeżone licznymi, drobnymi zębami. Wszystkie są skierowane do wewnątrz, w stronę gardzieli. To sprawia, że działają podobnie jak mechanizm zapadkowy. Schwytana ofiara może poruszać się tylko w jednym kierunku – do przełyku.
Szeroko rozprzestrzeniony drapieżca
Zasięg występowania szczupaka jest imponujący i świadczy o jego niezwykłych zdolnościach adaptacyjnych. Żadna inna słodkowodna ryba nie opanowała tak rozległego obszaru. Naturalne siedliska szczupaka pospolitego rozciągają się na całym obszarze Holarktyki. Można go spotkać w wodach Ameryki Północnej (od Labradoru po Alaskę), Azji (od Syberii po basen Morza Kaspijskiego) i niemal całej Europy. Jedyne obszary, gdzie przedstawiciele tego gatunku nie występują w stanie naturalnym, to Półwysep Iberyjski, Półwysep Bałkański (południowa część) i południe Włoch.
Szczupak pospolity w Polsce
W naszym kraju szczupak jest gatunkiem pospolitym i wszechobecnym. Mówimy tu o jednym z najczęściej spotykanych drapieżników w polskich wodach. Dzięki swoim zdolnościom adaptacyjnym z powodzeniem zasiedla zróżnicowane środowiska – nizinne rzeki o wolnym nurcie, jeziora, stawy, zbiorniki zaporowe, starorzecza, a nawet słonawe wody przybrzeżne Bałtyku i zalewy przymorskie.
Siedliska szczupaka
Jako drapieżnik polegający na kamuflażu i ataku z zaskoczenia, szczupak wybiera przede wszystkim takie miejsca, które oferują mu liczne kryjówki. Jego ulubionymi stanowiskami są miejsca bogate w roślinność zanurzoną i wynurzoną, przede wszystkim pasy trzcin, grążele czy rdestnice. W zbiornikach o mniej rozwiniętej florze, wybiera inne kryjówki – zatopione drzewa i konary, uskoki dna, podwodne górki czy kamienie.
Co ciekawe, preferencje siedliskowe szczupaka zmieniają się wraz z jego wiekiem i rozmiarem. Zwyczaj ten ma bezpośredni związek z jednym z kluczowych aspektów jego biologii – kanibalizmem. Obserwuje się odwrotną zależność między wielkością ryby a gęstością roślinności, w której przebywa.
Żeby przetrwać, małe szczupaki muszą szukać schronienia w gęstych zaroślach, które chronią je przed atakiem większych, starszych osobników. Duże, dojrzałe szczupaki nie mają już naturalnych wrogów (poza człowiekiem) i mogą pozwolić sobie na zajmowanie stanowisk na skraju roślinności lub w pobliżu pojedynczych, dużych struktur, takich jak powalone drzewa. Zapewnia im to znacznie szersze pole widzenia i ułatwia polowanie na większe ofiary, jednocześnie pozwalając kontrolować terytorium.
Cierpliwość, szybkość i siła, czyli cechy idealnego łowcy
Cechy morfologiczne szczupaka, jak kształt ciała i rozmieszczenie płetw, są w całości podporządkowane jego strategii łowieckiej. Ten drapieżnik nie jest aktywnym myśliwym. Zamiast rzucać się w pogoń za ofiarą, jak choćby okoń czy tuńczyk, woli wyczekiwać w ukryciu. Potrafi trwać w bezruchu przez długi czas, wyczekując dogodnego momentu. W wykrywaniu zdobyczy pomaga mu nie tylko jego wyśmienity wzrok. Linia boczna szczupaka jest niezwykle czuła, a liczne jamki zmysłowe na głowie rejestrują najdrobniejsze drgania wody, wywołane przez przepływającą rybę.
Gdy ofiara znajdzie się w zasięgu myśliwego, następuje błyskawiczny atak. Napędzając się potężną płetwą ogonową, szczupak wykonuje pojedynczy potężny skok. Gdy zdobycz znajdzie się w jego paszczy, nie ma szans na wyswobodzenie.
Szczupak pospolity poluje przede wszystkim z zaskoczenia, jednak należy podkreślić, że nie jest to ścisłą regułą. Największe osobniki, przede wszystkim żyjące w dużych jeziorach i Bałtyku, potrafią aktywnie ścigać ławice ryb pelagicznych, takich jak choćby śledzie.
Oportunistyczna dieta szczupaka
Dieta szczupaka zmienia się dynamicznie w ciągu jego życia i cechuje się skrajnym oportunizmem. Tuż po wykluciu, wylęg odżywia się zooplanktonem. Narybek dość szybko przechodzi na większy pokarm. W diecie młodych osobników początkowo znajdują się bezkręgowce. Jednak już przy długości około 4 cm, zaczynają polować na wylęg innych ryb. Gdy szczupak osiąga 5,5 cm, ryby stają się podstawą jego diety.
Podstawą jadłospisu dorosłych osobników są mniejsze ryby, takie jak płocie czy okonie. Jednak zakres ich menu jest znacznie szerszy i obejmuje również żaby, myszy, szczury, a nawet młode ptaki wodne czy piżmaki, które nieopatrznie znajdą się w wodzie. Elementem diety, a zarazem czynnikiem regulującym populację jest kanibalizm. Szczupaki bez wahania polują na mniejszych przedstawicieli własnego gatunku.
Nasz autor
Artur Białek
Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.