Ptak kopciuszek swoim śpiewem wita świt. To góral, który woli żyć w mieście
Ptak kopciuszek pierwotnie zamieszkiwał dzikie alpejskie urwiska. Od pewnego czasu jest mieszkańcem miast, gdzie jego charakterystyczna pieśń stała się pierwszym zwiastunem nadchodzącego świtu. Jak wygląda kopciuszek zwyczajny? Jak rozpoznać jego śpiew? Na te i inne pytania odpowiadamy poniżej.
Spis treści:
- Nazwa doskonale odzwierciedla jego wygląd
- Trzeszczący śpiew o świcie
- Zasięg występowania i środowisko
- Energiczny malec
- Jadłospis kopciuszka
- Status kopciuszka
Kopciuszek zwyczajny, czyli Phoenicurus ochruros, to gatunek ptaka należący do rzędu wróblowych (Passeriformes) – najliczniejszej i najbardziej zróżnicowanej grupy ptaków na świecie. W jego obrębie klasyfikowany jest w rodzinie muchołówkowatych (Muscicapidae). Co ciekawe, dawniej był zaliczany do rodziny drozdowatych (Turdidae), co pokazuje, jak postęp w badaniach genetycznych i morfologicznych stale udoskonala nasze rozumienie ewolucyjnych powiązań między gatunkami.
Nazwa doskonale odzwierciedla jego wygląd
Kopciuszek to ptak o smukłej i wyprostowanej sylwetce, wielkością zbliżony lub nieco mniejszy od wróbla zwyczajnego. Jego postawa jest charakterystyczna – często przysiada w miejscach eksponowanych, trzymając ciało pionowo i nerwowo poruszając ogonem. Ma stosunkowo długie, cienkie nogi o czarnej barwie, które pozwalają mu sprawnie poruszać się po ziemi.
Długość ciała kopciuszka zwyczajnego zamyka się w przedziale od 14 do 16 cm, a rozpiętość skrzydeł – od 23 do 26 cm. Masa ciała jest niewielka i wynosi od 13 do 20 gramów. Te wymiary plasują go w kategorii małych ptaków.
Dwa oblicza gatunku
U kopciuszka występuje wyraźny dymorfizm płciowy, co oznacza, że samiec i samica znacząco różnią się wyglądem, szczególnie w okresie lęgowym. Wiosną i latem, gdy przybiera szatę godową, samiec prezentuje się niezwykle efektownie. Jego upierzenie jest w większości smoliście czarne lub ciemnoszare, niczym okopcone sadzą. To właśnie tej cesze ptak zawdzięcza swoją charakterystyczną nazwę.
Najciemniejsze są głowa, gardło i pierś. Razem tworzą jednolitą czarną „maskę” i „śliniak”. Na ciemnym tle wyraźnie odcina się kilka kluczowych elementów. Najbardziej rzucającą się w oczy cechą jest duża, biała plama na skrzydłach, zwana lusterkiem. Drugim, równie charakterystycznym, jest kuper i ogon, które mają intensywny, rdzawoczerwony kolor. W szacie spoczynkowej pióra na głowie i ciele nabierają szarych końcówek. To sprawia, że jego czarne upierzenie staje się bardziej matowe i jaśniejsze.
Samica jest ubarwiona znacznie skromniej, co jest typową strategią kamuflażu u ptaków wysiadujących jaja. Jej upierzenie jest jednolite, w odcieniach szarobrązowych lub ziemistych. Brakuje jej czarnej „maski” samca, a jej pierś i brzuch są tylko nieznacznie jaśniejsze od grzbietu. Na jej skrzydłach nie występuje lusterko. Jednak cechą, która jednoznacznie łączy ją z samcem i pozwala bezbłędnie zidentyfikować gatunek, jest identyczny rdzawoczerwony kuper i ogon.
Trzeszczący śpiew o świcie
W środowisku zurbanizowanym, śpiew kopciuszka jest jednym z najbardziej charakterystycznych i najwcześniej słyszanych ptasich głosów. Samce zaczynają śpiewać jeszcze przed wschodem słońca. Na obszarach oświetlonych, ich głos można usłyszeć nawet w środku nocy. Pieśń kopciuszka dobywa się z eksponowanych, wysokich punktów – szczytów dachów, anten, kominów czy rynien, co pozwala ich głosowi nieść się na dużą odległość i skutecznie oznajmiać zajęcie terytorium.
Melodia tych ptaków ma specyficzną strukturę. Zaczyna się od kilku krótkich, wysokich, piskliwych tonów. Po tym wstępie następuje najbardziej charakterystyczny fragment – krótka, trzeszcząca lub skrzecząca zwrotka, która brzmi jak zgrzytanie lub szuranie kamieni. Całość kończy się zazwyczaj kilkoma krótkimi, melodyjnymi nutami.
Zasięg występowania i środowisko
Kopciuszek jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym na ogromnym obszarze Palearktyki. Jego zasięg lęgowy rozciąga się od północno-zachodniej Afryki i zachodniej Europy, przez cały kontynent europejski, Azję Mniejszą, Kaukaz, Bliski Wschód, aż po środkową Azję, Himalaje i Chiny.
Na tak rozległym obszarze gatunek podzielił się na kilka podgatunków:
- Ochruros ochruros (kopciuszek rdzawobrzuchy) – występuje w Azji Mniejszej, na obszarze Kaukazu, Zakaukazie i w północnym Iranie;
- Ochruros semirufus – jego środowiskiem jest Lewant;
- Ochruros phoenicuroides – występuje na obszarze od Tienszanu po Mongolię;
- Ochruros rufiventris – zajmuje obszar na wschód od Morza Kaspijskiego, przez północno-wschodni Iran, Turkiestan i Himalaje, po Kunlun i Qinghai w Chinach.
Środowisko kopciuszka
Na przestrzeni lat, kopciuszek zwyczajny uległ synantropizacji. Jego pierwotnym środowiskiem były surowe, skaliste zbocza gór, często powyżej górnej granicy lasu. Gniazdował w szczelinach skalnych, na półkach i w załomach urwisk. W Alpach spotykano go na wysokościach przekraczających 3000 m n.p.m., co czyni go jednym z najwyżej gniazdujących ptaków w Europie. Unikał natomiast zwartych kompleksów leśnych, preferując otwarte przestrzenie.
W ciągu ostatnich stuleci kopciuszek przystosował się do życia w środowisku silnie zmienionym przez człowieka. Stał się kosmopolitycznym mieszkańcem miast, wsi, terenów przemysłowych, kamieniołomów i ruin.
Sezonowe podróże
Kopciuszki to ptaki wędrowne, ale tylko częściowo. Status migracyjny poszczególnych populacji zależy od szerokości geograficznej, na której występują. Osobniki z południowej Europy (z Półwyspu Iberyjskiego, Włoch i Półwyspu Bałkańskiego) są w dużej mierze osiadłe i spędzają w swoich rewirach cały rok. Z kolei populacje z północnej i środkowej części kontynentu, w tym te gniazdujące w Polsce, są wędrowne.
Każdego roku odbywają dalekie podróże na zimowiska. Do Polski przylatują wczesną wiosną, zazwyczaj w marcu i kwietniu. Jesienią, na przełomie września i października, odlatują na południe. Ich zimowiska znajdują się w basenie Morza Śródziemnego, północnej Afryce, na Bliskim Wschodzie i w południowej Azji, aż po Indie.
Energiczny malec
Ptak kopciuszek jest niezwykle ruchliwy i energiczny. Można wręcz powiedzieć, że sprawia wrażenie „wiecznie podekscytowanego”. Rzadko pozostaje w jednym miejscu na dłużej niż kilka chwil. Przelatuje na krótkie dystanse, przysiada, by po chwili zerwać się do kolejnego lotu.
Najbardziej charakterystycznym elementem jego mowy ciała jest nieustanne, nerwowe potrząsanie ogonem. Ten ruch jest obecny niemal zawsze – gdy ptak siedzi na drucie, skacze po ziemi czy obserwuje otoczenie z dachu. Ogon wibruje z dużą częstotliwością, co sprawia, że jego rdzawy kolor staje się jeszcze bardziej widoczny. To zachowanie pełni prawdopodobnie funkcję komunikacyjną – sygnalizuje czujność, pobudzenie lub obecność na danym terytorium.
Jadłospis kopciuszka
Dieta kopciuszka jest elastyczna i dobrze dopasowana do zmiennych warunków panujących w jego zróżnicowanych siedliskach. Od wiosny do lata, gdy trwa sezon lęgowy, jest przede wszystkim mięsożercą, a podstawę jego pożywienia stanowią drobne bezkręgowce. Poluje na owady i ich larwy, pająki, a także zbiera małe ślimaki i dżdżownice.
Późnym latem i jesienią, gdy zmniejsza się podaż pokarmu mięsnego, w diecie kopciuszka zachodzi istotna zmiana. Ptak uzupełnia wówczas swój jadłospis pokarmem roślinnym. Chętnie zjada miękkie owoce i jagody, takie jak owoce czarnego bzu, jarzębiny, jeżyny czy jałowca.
Status kopciuszka
W skali globalnej kopciuszek zwyczajny nie jest gatunkiem zagrożonym wyginięciem. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) nadała mu status LC, co oznacza, że jest gatunkiem najmniejszej troski. Z kolei w Polsce ptak ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.
Źródło: National Geographic Polska
Nasz autor
Artur Białek
Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.