Od zmierzchu do świtu – tak żyje puszczyk zwyczajny. Jest najpospolitszą sową Europy
Polska nazwa puszczyka zwyczajnego nie oddaje tego, jak ciekawym jest ptakiem. Zwyczajność może oznaczać tu tylko jedno: póki co jest gatunkiem licznym i niezagrożonym. Występuje od zawsze na terenie Polski i Europy i znalazł sobie poczesne miejsce w folklorze wielu krajów.
Spis treści:
- Puszczyk zwyczajny – zasięg i częstość występowania
- Biologia puszczyka zwyczajnego
- Nocne życie puszczyka zwyczajnego
- Puszczyk w kulturze ludowej i popularnej
Jego głos słychać w horrorach, a w dawnych wierzeniach był tajemniczym wysłannikiem śmierci. Puszczyk zwyczajny to fascynująca sowa, która, mimo iż pospolita, kryje się przed ludzkim wzrokiem w mroku nocy. Nocne życie puszczyka jest intensywne, ciekawe i całkiem głośne – bo najbardziej charakterystyczną i znaną cechą tego ptaka jest jego głos.
Puszczyk zwyczajny – zasięg i częstość występowania
Jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym i łatwo adaptującym się do różnych środowisk. Naturalny zasięg występowania puszczyka zwyczajnego obejmuje niemal całą Europę, z wyjątkiem północnych krańców Skandynawii oraz Islandii. Na wschodzie jego areał rozciąga się przez Rosję, północną część Azji Środkowej i Syberię. Spotykany jest również w północnej Afryce oraz na Bliskim Wschodzie, a także wyspowo w Pakistanie i północnych Indiach.
Puszczyk zwyczajny preferuje lasy, choć równie dobrze radzi sobie w pobliżu ludzkich siedzib. Często zasiedla parki miejskie, ogrody, gospodarstwa i cmentarze. Jest gatunkiem osiadłym – dorosłe osobniki rzadko migrują na większe odległości. Tylko młode puszczyki, po opuszczeniu gniazda podejmują wędrówki w poszukiwaniu własnego terytorium, które może obejmować od kilku do kilkudziesięciu kilometrów kwadratowych.
Według najnowszych danych Monitoringu Ptaków Polski, w 2024 r. puszczyk zwyczajny był najliczniejszą leśną sową w kraju. Jego obecność stwierdzono na ponad 90% badanych powierzchni. Szacunkowo w Polsce co roku rozmnaża się do 75 tysięcy par puszczyków. W Europie – nawet milion.
Biologia puszczyka zwyczajnego
Puszczyk to ptak średniej wielkości (41–46 cm) o krępej sylwetce, krótkim ogonie i dużej, okrągłej głowie bez charakterystycznych „uszu”, czyli kępek piór, które występują u innych sów, np. uszatki. Waży około 450 g (samce) lub 550 g (samice). Rozpiętość skrzydeł to 81–96 cm. W jego umaszczeniu dominują różne odcienie brązu, szarości i beżu, co jest świetnym kamuflażem. Wyróżnia się dwie główne odmiany barwne puszczyka: szarą i brązową. Oczy puszczyka są duże, ciemnobrązowe lub czarne, co odróżnia go od wielu innych sów o żółtych tęczówkach.
Puszczyk zwyczajny to skuteczny nocny drapieżnik i prawdziwy foodie, jedzący niemal wszystko co się rusza. Jego dieta jest ogromnie zróżnicowana. Do tego stopnia, że naukowcy na podstawie odchodów i wypluwek puszczyków wyciągają wnioski na temat gatunków zamieszkujących dany rejon. Puszczyki polują przede wszystkim na gryzonie, ale nie pogardzą także innymi ssakami, ptakami, owadami, płazami, gadami, rybami, ślimakami i dżdżownicami. Słowaccy naukowcy w 2011 r. w wypluwkach i odchodach puszczyków naliczyli pozostałości aż 89 gatunków zwierząt.
Puszczyk może upolować ofiarę ważącą do około 350 gramów, a zatem także np. młode króliki i zające. Czasem odważnie atakuje także łasice i gronostaje. Sporo ryzykując, bo są one równie drapieżne, co sam puszczyk. Nocny tryb życia sprawia, że ofiarą puszczyków pada także wiele gatunków nietoperzy.
Charakterystyczne pohukiwanie puszczyka to tylko jeden z wydawanych przez tego ptaka odgłosów. Pohukują zwykle samce, a samice odpowiadają im bardziej urozmaiconym i krótszym „kiwik”. Puszczyki używają głosu niemal ciągle i w różnych celach – podczas godów, aby się wzajemnie ostrzegać, czy odgonić intruzów lub rywali. Pisklęta także głośno nawołują, gdy są głodne.
Puszczyki są monogamiczne i często tworzą trwałe pary na całe życie. Okres lęgowy rozpoczyna się wczesną wiosną, ale pierwsze zaloty zaczynają się już w styczniu-lutym. Łatwo wtedy usłyszeć godowe nawoływania puszczyków i „konwersacje” samców i samic. Samica składa 2–5 jaj, najczęściej w dziupli, bo puszczyki podobnie jak inne sowy nie budują gniazd. Inkubacja trwa około miesiąca. Samica pozostaje w gnieździe, a samiec dostarcza jej pokarm. Po wykluciu pisklęta są karmione przez oboje rodziców i po ok. 3 miesiącach usamodzielniają się.
Nocne życie puszczyka zwyczajnego
Jest ptakiem aktywnym tylko w nocy, najbardziej – od zmroku do północy. Kiedy karmi młode może polować aż do rana, by nadążyć za apetytem szybko rosnących piskląt. Całe dnie przesypia w bezpiecznych kryjówkach, dlatego zobaczenie puszczyka zwyczajnego jest tak trudne. Chyba że zdecyduje się założyć gniazdo w pobliżu ludzkich siedzib, co zdarza się bardzo często, także w miastach.
Poluje w sposób charakterystyczny dla sów – wypatruje ofiary z ukrycia, po czym błyskawicznie atakuje, lecąc bezszelestnie dzięki specjalnej budowie piór. Bezgłośny lot to nie tylko świetne przystosowanie do polowania, także jeden z powodów dla których był uważany za ptaka demonicznego, pojawiającego się nagle nie wiadomo skąd i równie szybko znikającego w mrokach nocy.
Duże oczy puszczyka zwyczajnego wychwytują nawet minimalne ilości światła, umożliwiając dostrzeżenie ofiary w ciemności i zaroślach. Podobnie jak inne sowy posiada asymetrycznie rozmieszczone otwory uszne, co pozwala precyzyjnie lokalizować dźwięk.
Puszczyk w kulturze ludowej i popularnej
Ponieważ jest ptakiem nocnym, zawsze i wszędzie był kojarzony z mrokiem i tajemnicą. Nawet historia jego nazwy to odzwierciedla. Łacińska nazwa puszczyka – Strix – oraz całej rodziny puszczykowatych – Strigidae – ma ten sam rdzeń co polska nazwa „strzyga”, oznaczająca jednego z demonów w mitologii słowiańskiej. Pochodzi od greckiego słowa oznaczającego sowę. Ale puszczykowate określano wcześniej także m.in. nazwami scotiaptex (gr. „ciemność”, „mrok”) oraz ulula (łac. „ululare” – wyć, krzyczeć).
Przeciągły i tajemniczy głos puszczyka zwyczajnego wedle polskich dawnych wierzeń mógł zwiastować zarówno dobre, jak i złe nowiny. W jego pohukiwaniu doszukiwano się różnych słów, np. „pójdź” czy „powij” i zależnie od tego przypisywano im różną treść. Częściej jednak puszczyk zapowiadał śmierć, rzadziej narodziny. Wraz z krukami i wronami był zaliczany do ptaków złowróżbnych. Sposobem na odgonienie złych mocy bywało powieszenie martwej sowy na drzwiach. Mógł to być zarówno puszczyk jak i inna sowa, np. puchacz.
Nawet jeśli nigdy nie usłyszeliśmy puszczyka w naturze, z pewnością każdy słyszał jego głos w niejednym filmie. Jego melodyjne pohukiwanie jest często wykorzystywane w horrorach i innych gatunkach filmowych, w scenach związanych z nocą, grozą i tajemniczością. Także w filmach amerykańskich, których twórcom najwyraźniej nie przeszkadza, że puszczyki nie występują w USA.
Nasza autorka
Magdalena Rudzka
Dziennikarka „National Geographic Traveler" i „Kaleidoscope". Przez wiele lat również fotoedytorka w agencjach fotograficznych i magazynach. Lubi podróże po nieoczywistych miejscach, mięso i wino.