Meduza – jak żyje i dlaczego wciąż zadziwia naukowców?
Meduzy często budzą mieszane uczucia – od zachwytu nad ich delikatnym pięknem, po lęk przed parzącymi czułkami. Te pozornie proste organizmy w rzeczywistości kryją w sobie niezwykle złożoną biologię i nietypowy cykl życiowy, który fascynuje badaczy na całym świecie. Choć nie posiadają mózgu ani serca, potrafią orientować się w otoczeniu, reagować na bodźce, a nawet uczyć się na błędach. Naukowcy odkrywają też gatunki, które wymykają się zasadom biologii, jak „nieśmiertelna” Turritopsis dohrnii. Dowiedz się więcej i jednych z najbardziej zagadkowych mieszkańców mórz i oceanów.
Spis treści:
- Czym jest meduza?
- Jak długo żyją meduzy?
- Gatunki meduz
- Jak rozmnażają się meduzy?
- Gdzie występują meduzy?
- Czy wszystkie meduzy parzą?
Meduza (łac. Scyphozoa) to jedna z dwóch form morfologicznych parzydełkowców (Cnidaria). Jest to stadium swobodnie pływające, pelagiczne, o charakterystycznym, galaretowatym ciele przypominającym kształtem dzwon, parasol, a niekiedy dysk czy nawet grzyb. To właśnie ta forma życia parzydełkowców jest najczęściej spotykana przez człowieka – na plaży, w trakcie kąpieli w morzu czy na fotografiach i w filmach przyrodniczych.
Czym jest meduza?
Warto jednak pamiętać, że meduza to nie osobny gatunek zwierzęcia, lecz jedna z form życiowych parzydełkowców. Drugą formą jest polip, czyli przytwierdzony do podłoża, cylindryczny organizm rozmnażający się bezpłciowo. Polip i meduza są ze sobą ściśle powiązane, a cykl życiowy parzydełkowców opiera się na przemianie tych dwóch form.
Pod względem budowy meduzy wyróżnia symetria promienista. Ciało składa się z dwóch warstw naskórka – zewnętrznej pochodzenia ektodermalnego oraz wewnętrznej gastrodermy wyścielającej jamę gastralną. Pomiędzy nimi znajduje się galaretowata mezoglea.
Na spodniej stronie meduzy mieści się otwór gębowy prowadzący do gardzieli i jamy gastralnej, pełniącej funkcję trawienną. Brzegi ciała zaopatrzone są w czułki, pojedyncze oczka i statocysty, dzięki czemu meduza odbiera bodźce ze środowiska i reaguje na zmiany w otoczeniu.
Zobacz też: Meduzy potrafią się uczyć, choć nie mają mózgu.
Jak długo żyją meduzy?
Czas życia meduzy jest stosunkowo krótki. Większość gatunków żyje od kilku tygodni do kilku miesięcy, a osobnik dorosły ginie zazwyczaj po zakończeniu rozrodu. To właśnie etap meduzy jest zwieńczeniem cyklu życiowego parzydełkowca.
Wyjątkową ciekawostką jest tzw. meduza nieśmiertelna – Turritopsis dohrnii, należąca do stułbiopławów. Gatunek ten w pewnych warunkach potrafi powrócić z formy meduzy do formy polipa. Oznacza to teoretyczną możliwość nieśmiertelności biologicznej, choć w praktyce osobniki zwykle giną wskutek drapieżnictwa lub chorób. Turritopsis dohrnii jest zaliczana do najdłużej żyjących zwierząt.
Gatunki meduz
Meduzy nie stanowią jednej odrębnej grupy zoologicznej. Różne gromady parzydełkowców (poza koralowcami) wytwarzają własne formy meduz, które różnią się szczegółami budowy i rozwoju. Dlatego wyróżnia się kilka typów:
- Scyfomeduza – meduza krążkopławów (Scyphozoa). To właśnie one kojarzone są najczęściej z klasycznym obrazem meduzy o dużym, galaretowatym ciele. Należy do nich np. chełbia modra.
- Hydromeduza – meduza stułbiopławów (Hydrozoa). Charakteryzuje się mniejszymi rozmiarami i uproszczoną budową.
- Kubomeduza – meduza kostkowców (Cubozoa). W tej grupie znajdują się gatunki szczególnie niebezpieczne dla człowieka, np. osa morska.
Meduzy poszczególnych grup różnią się sposobem powstawania, cyklem życiowym oraz anatomią, jednak wszystkie łączy obecność parzydełek.
Jak rozmnażają się meduzy?
Rozmnażanie meduz wiąże się ściśle z cyklem rozwojowym parzydełkowców, w którym występuje przemiana pokoleń. Dojrzałe meduzy są rozdzielnopłciowe i wytwarzają gamety. Komórki jajowe i plemniki wyrzucane są do wody, gdzie dochodzi do zapłodnienia. Powstaje zygota, a z niej larwa (planula), która ewoluuje.
- Planula – pierwsza forma, która powstaje z zygoty po zapłodnieniu.
- Polip – planula osiada na podłożu i przekształca się w polipa. Ten ma kształt tuby, z otworem gębowym otoczonym wieńcem czułków. Może występować pojedynczo lub w koloniach.
- Efyra – powstaje w procesie strobilizacji, kiedy to dojrzały polip dzieli się poprzecznie, tworząc kolejne segmenty przypominające talerzyki.
- Meduza – ostatnie stadium rozwoju parzydełkowców, następna forma przekształcona z efyry (w pełni dojrzała płciowo).
Ten cykl pozwala na łączenie rozmnażania bezpłciowego (stadium polipa, który dojrzewając, dzieli się poprzecznie, w wyniki czego powstają efyry) z płciowym (stadium rozdzielnopłciowych meduz). Dzięki temu parzydełkowce zachowują dużą zdolność adaptacyjną i skutecznie zasiedlają różne środowiska morskie.
Gdzie występują meduzy?
Meduzy są organizmami kosmopolitycznymi – można je spotkać w morzach i oceanach niemal całego świata, od tropików po zimne rejony polarne. Zasiedlają przede wszystkim wody słone, rzadziej wody słonawe.
Ich obecność jest szczególnie zauważalna w strefach przybrzeżnych, gdzie łatwo spotkać je podczas kąpieli morskich. Liczebność meduz w danym akwenie może zmieniać się w zależności od sezonu, warunków środowiskowych i dostępności pożywienia.
Meduza w Morzu Bałtyckim
Bałtyk, jako morze stosunkowo młode i ubogie w gatunki, nie jest bogatym siedliskiem meduz. Występuje tu jednak chełbia modra (Aurelia aurita), przedstawiciel krążkopławów. To najbardziej znany gatunek meduzy spotykany w Polsce.
Chełbia modra ma ciało o średnicy do kilkudziesięciu centymetrów, przezroczyste i delikatne, z widocznymi czterema półkolistymi gonadami w centrum ciała. Jest drapieżnikiem – żywi się planktonem, drobnymi skorupiakami i larwami ryb.
Jej parzydełka są stosunkowo słabe. Kontakt z nimi może wywołać jedynie nieznaczne podrażnienie skóry, porównywalne do użądlenia przez osę czy pszczołę. Tylko u osób uczulonych reakcja może być silniejsza, zwykle jednak nie stanowi zagrożenia życia.
Czy wszystkie meduzy parzą?
Meduzy to parzydełkowce, a te jak sama nazwa wskazuje, wyposażone są w parzydełka, czyli wyspecjalizowane komórki zawierające kapsułki z toksyną. Jednak siła działania parzydełek zależy od gatunku.
Gatunki występujące w Bałtyku, takie jak chełbia modra, parzą bardzo słabo. Ich jad jest odczuwalny, ale niegroźny dla zdrowego człowieka. Z kolei niektóre meduzy tropikalne, np. osa morska (Chironex fleckeri) czy żeglarz portugalski (Physalia physalis), są skrajnie niebezpieczne. Ich jad może powodować ciężkie poparzenia skóry, zaburzenia pracy serca, skurcze mięśni, a w skrajnych przypadkach nawet zgon. Właśnie dlatego osa morska jest uznawana za jedno z najbardziej jadowitych zwierząt na świecie.
Odpowiadając więc wprost: tak, wszystkie meduzy parzą, ale nie wszystkie w stopniu zauważalnym dla człowieka.
Nasza autorka
Marzena Wardyn-Kobus
Autorka tekstów z pogranicza przyrody, kultury i podróży. W serwisie tworzy artykuły popularnonaukowe o otaczającym nas świecie, łącząc rzetelną wiedzę z przystępnym językiem i dbałością o szczegóły. Socjolożka z wykształcenia, od ponad dekady związana z marketingiem internetowym. Zawodowo od lat zgłębia tajniki SEO oraz storytellingu opartego na rzetelnych źródłach. Pisze, by zachęcać innych do uważnego kontaktu z przyrodą – nawet tą najbliższą, tuż za domem. Kaszubka mieszkająca na Kujawach, zakochana w górskich szlakach i leśnych bezdrożach. Jej przydomowy ogródek to strefa zrównoważonego eksperymentowania – dąży do tego, by uprawiać rośliny ekologicznie, z szacunkiem dla natury. Wolne chwile spędza z książką, wędrując po lesie lub tworząc makramy.