Co piątek trzynastego robi z naszą wyobraźnią? Psychologowie mają teorię

Spis treści:

1. Czy sceptycy też są przesądni?
2. Przesądy jako system kontroli
3. Gdzie ma korzenie strach przed trzynastką?
4. Czy piątek trzynastego naprawdę przynosi pecha?

Najstraszniejszy dzień w kalendarzu powrócił: piątek trzynastego. W 2023 roku były dwa pechowe piątki, jeden w styczniu i drugi w październiku. W 2024 roku znowu mieliśmy dwa, we wrześniu i grudniu. W tym roku mamy znowu jeden – 13 czerwca. Ale wydaje się, że bez względu na to, ile tych przerażających piątków przetrwamy bez szwanku, ten budzący grozę dzień nadal wywołuje niepokój i lęk przed nieszczęściem. Nie ma logicznego powodu, by bać się okazjonalnego zbiegu dnia i daty, regulowanego przez 400-letni cykl kalendarza gregoriańskiego. Ale piątek trzynastego może mieć nadal zauważalny wpływ. Czasami sami go tworzymy — zarówno dobry, jak i zły.

Czy sceptycy też są przesądni?

Jane Risen, badaczka behawioralna z University of Chicago Booth School of Business, odkryła, że przesądy mogą wpływać nawet na niewierzących. W jednym z badań z 2016 roku Risen odkryła, że zarówno osoby identyfikujące się jako przesądne, jak i nieprzesądne, wierzą, że złe wydarzenie jest bardziej prawdopodobne, gdy zostało „zapeszone”. Na przykład obawiają się, że stwierdzenie, iż na pewno nie będą mieli wypadku samochodowego, sprawi, że stanie się to bardziej prawdopodobne.

— Ogólnie rzecz biorąc, uważam, że dzieje się tak, ponieważ złe zakończenie przychodzi na myśl i jest wyobrażane wyraźniej po takim zapeszeniu — wyjaśnia. — Ludzie używają łatwości wyobrażenia sobie czegoś jako wskazówki co do jego prawdopodobieństwa. Ten rodzaj myślenia może być bardziej powszechny w piątek trzynastego. Nawet jeśli aktywnie nie wierzę, sam fakt, że piątek trzynastego istnieje jako znany element kulturowy, sprawia, że rozważam go jako możliwość — mówi. Gdy w ten dzień zdarzy się coś pozornie nieistotnego, zwykle to zauważamy.

— To dodaje nieco więcej paliwa tej intuicji. Sprawia, że wydaje się trochę bardziej prawdziwa, nawet jeśli zdajemy sobie sprawę, że to nieprawda. Na szczęście badania Risen sugerują również, że wykonywanie rytuałów odpędzających pecha — takich jak pukanie w drewno czy rozsypywanie soli — może przynieść zaskakujące rezultaty. W badaniu z 2014 roku odkryła, że niektórzy ludzie stosują je, nawet jeśli w nie nie wierzą, i że zarówno wierzący, jak i niewierzący zgłaszali korzyści z takich działań.

— Odkrywamy, że osoby, które zapeszają się, nie uważają, że złe wydarzenie jest szczególnie prawdopodobne, jeśli stukną w drewno — mówi Risen. — Więc rytuał rzeczywiście pomaga radzić sobie z ich niepokojem.

Przesądy jako system kontroli

W ten sposób samo uświadomienie sobie przesądów może pomóc wprowadzić poczucie porządku w świecie pełnym przypadkowych i niekontrolowanych zmartwień, według Rebeki Borah, profesor literatury angielskiej na University of Cincinnati.

– Kiedy masz zasady i wiesz, jak się nimi posługiwać, wszystko wydaje się dużo łatwiejsze – powiedziała National Geographic w 2014 roku. W piątek trzynastego – nie robimy dziś nic zbyt strasznego, albo podwójnie sprawdzamy, czy w samochodzie jest wystarczająco dużo paliwa, albo cokolwiek to może być. Niektórzy ludzie mogą nawet zostać w domu, chociaż statystycznie najwięcej wypadków zdarza się w domu. To może wieć nie być najlepsza strategia.

Gdzie ma korzenie strach przed trzynastką?

Trudno jest ustalić początki i ewolucję przesądu. Stuart Vyse, autor i były profesor psychologii w Connecticut College w New London, powiedział National Geographic w 2014 roku, że nasz strach przed piątkiem trzynastego może mieć korzenie w wierzeniach religijnych związanych z trzynastym gościem Ostatniej Wieczerzy. Chodzi o Judasza, apostoła, który miał zdradzić Jezusa. Z kolei piątek (ukrzyżowanie Jezusa) był znany jako dzień kata.

– Połączenie tych czynników dało pewnego rodzaju podwójne uderzenie przypadające na już i tak nerwowy dzień – wyjaśnił Vyse. Niektórzy bibliści uważają również, że Ewa skusiła Adama zakazanym owocem w piątek, a że Abel został zabity przez swojego brata Kaina w piątek trzynastego. Co ciekawe, Hiszpania wydaje się być wolna od tego złowrogiego połączenia liczby i dnia. Piątek trzynastego nie jest tam powodem do niepokoju, a zamiast tego wtorek trzynastego to najbardziej niebezpieczna data w roku.

Inni eksperci podejrzewają jeszcze starsze korzenie tej formy triskaidekafobii, naukowej nazwy na strach przed piątkiem trzynastego. Thomas Fernsler, badacz polityki w Mathematics and Science Education Resource Center na University of Delaware w Newark, powiedział, że liczba 13 cierpi z powodu swojej pozycji po 12.

Numerolodzy uważają 12 za „kompletną” liczbę. Jest 12 miesięcy w roku, 12 znaków zodiaku, 12 bogów Olimpu, 12 prac Herkulesa, 12 plemion Izraela i 12 apostołów Jezusa. Powiązanie liczby 13 z pechem ma związek po prostu z byciem trochę poza kompletnością. – Liczba staje się niespokojna lub krnąbrna – zauważył. Numerologia może również wyjaśniać, dlaczego Włosi nie mają problemów z piątkiem trzynastego, ale boją się siedemnastego. Rzymski numer XVII może być przestawiony, by utworzyć „VIXI”, co przetłumaczone z łaciny oznacza „moje życie się skończyło.”

Czy piątek trzynastego naprawdę przynosi pecha?

Choć mogą być arbitralne, przesądy takie jak strach przed drabinami, czarnymi kotami czy „pechowymi” liczbami są niesamowicie trwałe. — Kiedy już są w kulturze, mamy tendencję do ich przestrzegania — wyjaśnił Thomas Gilovich, profesor psychologii na Cornell University w Ithaca w stanie Nowy Jork w 2013 roku. — Czujesz, że jeśli je zignorujesz, kusisz los.

Niektórzy ludzie, zdeterminowani lub z konieczności, zaciskają zęby i nerwowo przeczekują ten dzień. Inni naprawdę zachowują się inaczej w piątek trzynastego. Mogą odmówić podróży, zakupu domu czy podjęcia się gorącej giełdowej okazji. Te zaniechania mogą zauważalnie spowolnić aktywność gospodarczą, według zmarłego Donalda Dossey'a, historyka folkloru i założyciela Stress Management Center and Phobia Institute, który rozmawiał z National Geographic w 2013 roku.

Mimo że niektórzy ludzie zachowują się inaczej w ten dzień, wiele badań sugeruje, że żadne z nas naprawdę nie doświadcza wtedy większych kłopotów. W 2011 roku niemieckie badanie wykazało, że nie ma powodu, by bać się operacji w piątek trzynastego. Częstotliwość i prawdopodobne wyniki zabiegów nie różnią się od tych w inne dni. Tymczasem amerykańskie izby przyjęć nie odnotowują wzrostu pacjentów, jak odkryli inni badacze w 2012 roku. Nawet giełda, na której irracjonalne lęki mogą napędzać rzeczywiste zachowania, nie radzi sobie gorzej w piątek trzynastego.

Na szczęście piątek trzynastego nie zdarza się aż tak często. Większość lat, jak 2023, ma dwa piątki trzynastego, ale niektóre mają tylko jeden. Szczególnie „pechowe” lata, takie jak 2026, zawierają trzy z tych nieszczęsnych dni. Już wkrótce ten ostatni piątek trzynastego się skończy, i nawet najbardziej przesądni spośród nas będą mogli odetchnąć z ulgą. Przynajmniej do następnego razu.

autor: Brian Handwerk

źródło: National Geographic