Lekarz, który nauczył świat rozmawiać o tym, co wstydliwe – co wiemy o życiu Zygmunta Freuda
Zygmunt Freud był jednym z najbardziej wpływowych intelektualistów swojej epoki. Opracowana przez niego psychoanaliza znalazła zastosowanie nie tylko w terapii i teorii ludzkiej psychiki, ale także stała się podwaliną interpretowania wielkich ruchów społeczno-kulturowych. Choć jego teorie były krytykowane, a wiele z nich obalono, to właśnie Freudowi zawdzięczamy współczesny rozwój psychologii.
Spis treści:
Zygmunt Freud przyszedł na świat jako Sigismund Schlomo Freud, syn żydowskiego handlarza wełną Jakoba. Urodził się 6 maja 1856 roku w Freibergu na Morawach, należącym wówczas do Cesarstwa Austrii. Obecnie Freiberg nosi nazwę Příbor i znajduje się w Czechach.
Oboje rodzice przyszłego twórcy psychoanalizy urodzili się na obszarze obecnej Ukrainy. W autobiograficznym szkicu „Moje życie i psychoanaliza” Freud wspomina, że jego przodkowie przez długi czas mieszkali w Kolonii. Gdy w XIV i XV wieku nasiliły się prześladowania Żydów, rodzina schroniła się na wschodzie – w Polsce i na Litwie. Następnie, w XIX wieku, przeniosła się z tych terenów przez Galicję do Austrii.
Zsekularyzowana rodzina żydowska
Zanim Jakob Freud ożenił się z 20 lat młodszą Amalią Nathansohn, był już dwukrotnie żonaty i miał dwóch dorosłych synów. Według wspomnień Zygmunta, ojciec był człowiekiem chłodnym, zdystansowanym i autorytarnym. Tak niezbędne dziecku ciepło Zygmunt otrzymywał od matki. W 1859 r. z powodów ekonomicznych rodzina Freudów musiała opuścić Freiberg i najpierw przeniosła się do Lipska, a następnie do Wiednia, gdzie Freud pozostał aż do nazistowskiej aneksji Austrii 78 lat później.
Rodzina Freuda była zsekularyzowana. Choć byli Żydami, nie przywiązywali wagi do religii. Nawet ślub Jakoba i Amalii odbył się według rytuału reformowanego, a święta religijne obchodzono po prostu jak święta rodzinne. W późniejszym okresie Freudowie porzucili wszelkie praktyki religijne.
Edukacja Zygmunta Freuda
W 1873 r. Freud ukończył Sperl Gymnasium w Wiedniu i – jak sam wspominał, zainspirowany publicznym odczytem eseju Goethego o naturze – zdecydował się na medycynę. Na Uniwersytecie Wiedeńskim pracował z jednym z czołowych fizjologów swoich czasów, Ernstem von Brücke.
W 1882 r. rozpoczął pracę w Szpitalu Ogólnym w Wiedniu jako asystent kliniczny, szkoląc się u psychiatry Theodora Meynerta i internisty Hermanna Nothnagla. W 1885 r., po przeprowadzeniu ważnych badań nad rdzeniem przedłużonym mózgu, został docentem neuropatologii. W tym czasie rozwinął również zainteresowanie farmakologicznymi korzyściami płynącymi z użycia kokainy, którym przez kilka lat się poświęcał.
W tamtych czasach kokaina była legalnym środkiem farmakologicznym. Freud był przekonany, że może ona działać pobudzająco, przeciwbólowo, a nawet pomagać w leczeniu uzależnień od morfiny. W 1884 roku opublikował artykuł, w którym opisał swoje pozytywne obserwacje dotyczące działania substancji – były to jednak wnioski przedwczesne i oparte na ograniczonych danych.
Te zbawienne właściwości wykorzystał przy leczeniu przyjaciela, Ernsta von Fleischla-Marxowa, wybitnego fizjologa, który zmagał się z silnym uzależnieniem od morfiny po operacji ręki. Freud wierzył, że kokaina może pomóc mu pokonać nałóg. Niestety, stało się wręcz przeciwnie. Fleischl-Marxow zmarł w 1891 roku w wieku zaledwie 45 lat, a jego śmierć spowodowały komplikacje zdrowotne wynikające z wyniszczającego uzależnienia zarówno od morfiny, jak i kokainy. Freud utrzymywał, że czuł się współodpowiedzialny za tragedię, choć w tamtym czasie wiedza o działaniu kokainy była bardzo ograniczona. Śmierć przyjaciela na wiele lat położyła się cieniem na badaniach naukowca.
Między siostrami
W końcu 1885 r. Freud opuścił Wiedeń, by kontynuować badania nad neuropatologią w klinice Salpêtrière w Paryżu, gdzie pracował pod kierunkiem Jeana-Martina Charcota. Te 19 tygodni spędzonych w stolicy Francji okazało się momentem zwrotnym w karierze, gdyż prace Charcota z pacjentami określanymi jako „histeryczni” uświadomiły Freudowi możliwość, że zaburzenia psychiczne mogą mieć źródło w umyśle, a nie w mózgu.
Kilka miesięcy po powrocie Freud poślubił Marthę Bernays ze znanej żydowskiej rodziny, której przodkowie obejmowali naczelnego rabina Hamburga oraz Heinricha Heinego. Urodziła mu sześcioro dzieci, z których jedno, Anna Freud, zostało później wybitną psychoanalityczką. Choć idealny obraz ich małżeństwa, naszkicowany przez Ernesta Jonesa w dziele „The Life and Works of Sigmund Freud”, został przez późniejszych badaczy złagodzony i zniuansowany, nie ulega wątpliwości, że Martha Bernays Freud była dla męża głęboko wspierającą osobą podczas burzliwej kariery.
Wiele jednak wskazuje, że Zygmunt Freud był związany nie tylko z żoną, ale również z jej młodszą siostrą Minną. Minna była intelektualnie bliższa Zygmuntowi niż jego żona, a kiedy zamieszkała z nimi szybko stała się towarzyszką rozmów, sekretarką i osobą, z którą spędzał więcej czasu niż z Marthą. Zachowały się również dokumenty świadczące o tym, że Zygmunt i Minna wspólnie podróżowali, a nawet, że zatrzymywali się w hotelach jako mąż i żona.
Niestety, wiele takich biograficznych smaczków nie dotrwało do naszych czasów. Najmłodsza córka Freuda, Anna, jego najbliższa doradczyni i kontynuatorka jego dzieła, po śmierci ojca zniszczyła wiele dokumentów, by te w przyszłości nie wpłynęły na wizerunek twórcy psychoanalizy.
Gabinet przy Berggasse 19
Przez wszystkie lata pracy zawodowej Zygmunt Freud pracował w tym samym gabinecie mieszczącym się w jego domu przy ulicy Berggasse 19 w Wiedniu. W tej chwili mieści się tam Muzeum Zygmunta Freuda. Kolejne znajduje się w Londynie, do którego naukowiec musiał przenieść się po aneksji Austrii w 1938 roku. Tam również trafiły charakterystyczne meble z gabinetu terapeuty. Niedługo zabawił w swoim londyńskim mieszkaniu. Zmarł 23 września 1939 roku, trzy tygodnie po rozpoczęciu drugiej wojny światowej.
Przez wszystkie lata pracy Freud koncentrował się na strukturze i funkcjonowaniu ludzkiej psychiki, szczególny nacisk kładąc na to, co nieświadome. Interesowały go źródła nerwic, marzenia senne, seksualność człowieka oraz wczesne doświadczenia dzieciństwa wpływające na osobowość. Rozwijał teorię popędów (libido, później także popęd śmierci), koncepcję id-ego-superego, a także badał mechanizmy obronne i procesy takie jak wyparcie, sublimacja czy przeniesienie.
Jego prace obejmowały również analizę kultury, religii, sztuki i społeczeństwa – starał się pokazać, jak nieświadome konflikty jednostki odciskają się na życiu zbiorowym. W centrum zainteresowania Freuda zawsze pozostawało pytanie: jak ukryte pragnienia i lęki kształtują ludzkie myślenie, zachowanie i cierpienie psychiczne?
A chociaż współcześnie wiele z jego poglądów zakwestionowano, to na zawsze pozostanie naukowcem, który uświadomił światu, iż człowiek jest bardziej skomplikowaną istotą, niż ktokolwiek mógł przypuszczać.
Nasza autorka
Ewelina Zambrzycka-Kościelnicka
Dziennikarka i redaktorka zajmująca się tematyką popularnonaukową. Pisze przede wszystkim o eksploracji kosmosu, astronomii i historii. Związana z Centrum Badań Kosmicznych PAN oraz magazynami portali Gazeta.pl i Wp.pl. Ambasadorka Śląskiego Festiwalu Nauki. Współautorka książek „Człowiek istota kosmiczna”, „Kosmiczne wyzwania” i „Odważ się robić wielkie rzeczy”.