Kosmos na bezkresnym, kazachskim stepie. Kosmodrom Bajkonur działa od 70 lat
To z tego miejsca wystartował Jurij Gagarin, pierwszy człowiek, który przekroczył umowną granicę kosmosu. Do tej pory z kosmodromu Bajkonur, gigantycznego kompleksu wybudowanego na kazachskim stepie, poleciało w kosmos ponad 170 śmiałków z 30 krajów świata. A chociaż Bajkonur najlepsze lata ma już za sobą, nadal pozostaje największym kosmodromem na świecie.
Spis treści:
Bajkonur został wybudowany w centralnej części Eurazji, w Kazachstanie, na płaskim i rozległym stepie rozciągającym się na prawym, zachodnim brzegu rzeki Syr-darii. Teren ten jest suchy, słabo zaludniony. Zimy są długie i mroźne, lata gorące i suche. Najbliższe większe miasto, czyli Kyzyłorda, znajduje się ponad 200 km na wschód.
To idealny obszar dla umiejscowienia kosmodromu: znaczna odległość od dużych aglomeracji, płaski teren, niska gęstość zaludnienia i możliwość kierowania startów nad niezamieszkałe obszary. Natomiast usytuowanie w pobliżu równika zwiększa efektywność startów.
Placówka nr 10
Właśnie to zaważyło przy podjęciu przez rząd Związku Radzieckiego decyzji o utworzeniu Doświadczalnego Poligonu Naukowo-Badawczego nr 5 na kazachskim stepie. Odpowiedni dekret został podpisany 12 lutego 1955 roku.
Budowę gigantycznego kompleksu prowadzono w tajemnicy. Wojskowe pociągi przyjeżdżały na stację Tiuratam, a w celu zmylenia wywiadów rozpowszechniano plotki o budowie stadionu. Aby podtrzymać tę wersję, wzniesiono nawet drewniany obiekt sportowy, podczas gdy prawdziwa infrastruktura powstawała w ukryciu. Całość podzielono na ponumerowane sektory, z czego sam Bajkonur otrzymał oznaczenie „Placówka nr 10”.
Budowa była jednak ogromnym wyzwaniem: twardą ziemię trzeba było wysadzać materiałami wybuchowymi, a silne wiatry utrudniały prace. Cały projekt otoczono ścisłą tajemnicą, a kosmodrom otrzymał kryptonim „Tajga”, mający wprowadzić w błąd zagraniczne służby.
Od pocisku do podboju kosmosu
Od samego początku kompleks miał mieć zastosowanie militarne. W okresie zimnej wojny ZSRR rozwijał rakietę międzykontynentalną R-7, której zasięg dochodził do 12 tysięcy kilometrów. Na całe szczęście rakieta nigdy nie została użyta przeciwko innemu państwu, za to szybko stała się podstawą radzieckich rakiet kosmicznych.
To zmodyfikowana wersja pocisku R-7 wyniosła w 1957 roku z Bajkonuru pierwszego sztucznego satelitę Ziemi Sputnik 1. Bazując na rozwiązaniach R-7 powstała cała rodzina radzieckich, a później rosyjskich rakiet nośnych, które odegrały kluczową rolę w rozwoju astronautyki. Wśród nich m.in.
- Wostok i Woschod – rakiety, które umożliwiły przeprowadzenie pierwszych załogowych misji kosmicznych ZSRR;
- Mołnia(od 1964 roku w wersji Mołnia-M) – wykorzystywana do wynoszenia satelitów oraz sond międzyplanetarnych;
- rodzina rakiet Sojuz– najbardziej zasłużonych i najdłużej eksploatowanych rakiet orbitalnych na świecie. Kolejne wersje Sojuzów służą do wynoszenia satelitów, statków załogowych Sojuz oraz pojazdów zaopatrzeniowych Progress.
Postacią, która odegrała kluczową rolę w rozwoju radzieckiego programu kosmicznego oraz samego kosmodromu Bajkonur był Siergiej Korolow, nazywany ojcem radzieckiej kosmonautyki.
Pierwszy człowiek w kosmosie
To również on stał za wysłaniem w kosmos pierwszego człowieka. 12 kwietnia 1961 roku ze stanowiska 1/5 wystartował Wostok 1. Na pokładzie znajdował się Jurij Gagarin. Lot trwał ponad półtorej godziny. W tym czasie statek wykonał jedno okrążenie wokół Ziemi. Tym samym rozpoczęła się era załogowej eksploracji kosmosu.
Stanowisko, z którego wyniesiono w kosmos zarówno Sputnik 1, Łajkę, jak i Gagarina do dziś nosi imię kosmonauty. Do tej pory z kosmodromu Bajkonur wystrzelono ponad 5000 rakiet, z czego ponad 3000 w ramach misji kosmicznych. A jak duży jest kosmodrom?
Kompleks rozciąga się na 160 km ze wschodu na zachód, 88 km z północy na południe i ma łączną powierzchnię ponad 7600 kilometrów kwadratowych. Posiada 12 stanowisk startowych, jednak w tej chwili czynnych jest jedynie sześć. Kolejne sektory kosmodromu połączone są liniami kolejowymi. Łączna długość linii kolejowych to niemal 500 km. Poza torami wybudowano także drogi, których łączna długość dochodzi do 1300 km. Linie energetyczne liczą ok. 6000 km.
Są tam też dwa lotniska, 11 hal montażowo-testowych, cztery stacje paliwowe, zakłady produkcji tlenu i azotu oraz centrum obliczeniowe. Do obsługi kompleksu potrzeba ponad 10 tysięcy pracowników.
Lot Mirosława Hermaszewskiego
Bajkonur do dziś pozostaje jednym z najważniejszych miejsc światowej astronautyki. Ważny jest również dla nas, Polaków. 27 czerwca 1978 r. o godzinie 17:27 czasu warszawskiego z kosmodromu „Bajkonur” w Kazachstanie wyruszyła misja statku kosmicznego Sojuz 30. Na jego pokładzie znajdował się Mirosław Hermaszewski, pierwszy „Polak w kosmosie”. Po kilku dniach, 5 lipca, statek bezpiecznie wylądował w Kazachstanie, 300 km od dzisiejszej stolicy, Nur-Sultan.
Bajkonur współcześnie
Do dziś z Bajkonuru regularnie startują załogowe i towarowe statki kosmiczne oraz satelity, w tym misje na Międzynarodową Stację Kosmiczną. Po upadku Związku radzieckiego Bajkonur znalazł się na terytorium Kazachstanu. Oba państwa podpisały wówczas porozumienie o dzierżawie terenu. W 2004 roku Kazachstan i Rosja przedłużyły dzierżawę kompleksu do 2050 roku. Koszt dzierżawy opiewa na 115 milionów dolarów rocznie. Obecnie z Bajkonuru odbywa się tu ponad 20 startów rocznie.
Niegdyś najpilniej strzeżona baza wojskowa, dziś przyciąga turystów z całego świata. Wstęp wymaga wcześniejszego zezwolenia, najlepiej uzyskanego z dwumiesięcznym wyprzedzeniem. Biura podróży organizują wycieczki kończące się widowiskowym startem rakiety. Odwiedzający zwiedzają czynne i nieaktywne stanowiska startowe, makiety statków kosmicznych, ekspozycje muzealne oraz miejsca historyczne. Mogą też obserwować przygotowania do startu, transport rakiety na wyrzutnię, ustawianie jej w pozycji pionowej oraz ceremonie pożegnania załogi. Kulminacją wizyty jest start, oglądany z bezpiecznego punktu widokowego.
Źródło: National Geographic Polska
Nasza autorka
Ewelina Zambrzycka-Kościelnicka
Dziennikarka i redaktorka zajmująca się tematyką popularnonaukową. Pisze przede wszystkim o eksploracji kosmosu, astronomii i historii. Związana z Centrum Badań Kosmicznych PAN oraz magazynami portali Gazeta.pl i Wp.pl. Ambasadorka Śląskiego Festiwalu Nauki. Współautorka książek „Człowiek istota kosmiczna”, „Kosmiczne wyzwania” i „Odważ się robić wielkie rzeczy”.