Archeologia kosmiczna. Czy ocalimy skarby ery kosmicznego wyścigu?

Z pewnego punktu widzenia Vanguard 1 to kosmiczny śmieć: aluminiowa kula z antenami, którą Nikita Chruszczow drwiąco porównał do grejpfruta. USA wystrzeliły go w marcu 1958 r. Satelita przesyłał sygnały radiowe do maja 1964 r., po czym zamilkł. Do dziś pozostaje najstarszym na orbicie obiektem stworzonym przez człowieka.

Śmieć czy skarb?

Dla historyka kosmosu Matta Bille’a ten „grejpfrut” to jednak „jeden z najcenniejszych obiektów wczesnej ery kosmicznej”, który zasługiwałby na miejsce w Smithsonian Institution. Jak podkreśla, naukowcy mogliby się zeń wiele dowiedzieć o długotrwałej ekspozycji materiałów na warunki kosmiczne. Bille wraz z grupą inżynierów i historyków na konferencji Amerykańskiego Instytutu Aeronautyki i Astronautyki przedstawił plan hipotetycznej misji mającej sprowadzić Vanguarda na Ziemię.

Pomysł wywołał dyskusję, ponieważ podważa zasadę in situ, czyli ochrony zabytków w miejscu ich istnienia, coraz częściej przyjmowaną również w archeologii kosmicznej. – Stare satelity trzeba zostawić tam, gdzie są – mówi Alice Gorman z Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych. – W kosmosie są bezpieczniejsze, nie należą do żadnego kraju i można je badać za pomocą zdjęć czy teledetekcji.

Bille zwraca jednak uwagę, że przestrzeń wokół Ziemi szybko się zapełnia. Na orbicie krąży już ponad 14 tys. satelitów, nie licząc odłamków. Dlatego jego zespół pyta w swoim artykule, czy powinniśmy kiedyś rozważyć sprowadzenie historycznych obiektów. I które z nich mogłyby na to zasługiwać. Wskazuje też 11 kolejnych kandydatów – każdy z nich to „pierwszy raz” w historii jakiegoś kraju lub przełomowa misja.

Zabytkowe obiekty kosmiczne

Vanguard 1

• USA, wystrzelony 17 marca 1958 r.
• niska orbita okołoziemska
• Drugi amerykański satelita na orbicie (pierwszy, Explorer 1, spłonął w atmosferze w 1970 r.). Jego największym osiągnięciem było potwierdzenie na podstawie zmian w orbicie, że Ziemia nie jest idealną kulą, lecz wybrzusza się w okolicach równika.

Łuna 1

• ZSRR, 2 stycznia 1959 r.
• orbita słoneczna
• Przy „grejpfrucie” Vanguardzie była jak piłka do jogi. To pierwszy statek kosmiczny, który opuścił ziemskie pole grawitacyjne. Celem był Księżyc, ale minął go o jakieś 6 tys. km. Zamiast tego Łuna 1 jako pierwsza weszła na orbitę wokół Słońca.

Pioneer 4

• USA, 3 marca 1959 r.
• orbita słoneczna
• Pierwsza amerykańska sonda, która opuściła orbitę Ziemi. Również nie osiągnęła celu – minęła Księżyc zbyt daleko, by zrobić planowane zdjęcia. Przekazała jednak cenne dane o ziemskich pasach radiacyjnych.

TIROS 1

• USA, 1 kwietnia 1960 r.
• niska orbita okołoziemska
• Pierwszy satelita meteorologiczny NASA. Dziś trudno wyobrazić sobie prognozowanie pogody bez takich urządzeń, ale wtedy ich przydatność stała pod dużym znakiem zapytania. TIROS 1, określany w kronikach filmowych jako „latające pudełko na kapelusze”, pokazał ich potencjał.

Telstar

• USA, 10 lipca 1962 r.
• niska orbita okołoziemska
• Pierwszy aktywny satelita komunikacyjny. Przesyłał obraz telewizyjny przez Atlantyk, aż został uszkodzony przez promieniowanie pochodzące z amerykańskiej próby nuklearnej na dużej wysokości. Działał tylko siedem miesięcy.

Alouette 1

• Kanada, 29 września 1962 r.
• niska orbita okołoziemska
• Kanada stała się trzecim krajem w kosmosie. Satelita przez 10 lat pracy przesłał ok. 2 mln pomiarów jonosfery – warstwy atmosfery odbijającej fale radiowe.

Vela 1A i Vela 1B

• USA, 17 października 1963 r.
• wysoka orbita okołoziemska
• Wystrzelone tuż po podpisaniu traktatu o częściowym zakazie prób jądrowych. Ich zadaniem było wykrywanie eksplozji nuklearnych i określanie ich lokalizacji poprzez triangulację.

Early Bird

• USA, 6 kwietnia 1965 r.
• orbita geostacjonarna
• Pierwszy komercyjny satelita komunikacyjny na orbicie stacjonarnej. Dzięki utrzymywaniu stałej pozycji umożliwiał ciągłą transmisję sygnału. To bezpośredni poprzednik satelitów, dzięki którym w latach 80. i 90. działała telewizja kablowa.

Astérix

• Francja, 26 listopada 1965 r.
• niska orbita okołoziemska
• Pierwszy francuski satelita, a przy tym pierwszy, którego nazwano imieniem postaci z komiksu. Niestety uległ uszkodzeniu przy starcie i przesłał niewiele danych.

Pioneer 6

• USA, 16 grudnia 1965 r.
• orbita słoneczna
• Pierwsza sonda, która badała wiatr słoneczny i międzyplanetarne pole magnetyczne. Przekazywała dane dla NASA aż do lat 90.

Vega

• ZSRR, 15 grudnia 1984 r.
• orbita słoneczna
• Projekt prowadzony wspólnie przez naukowców ze Wschodu i Zachodu. Sonda minęła Wenus, a następnie przeleciała przez gazową otoczkę komety Halleya.