Od złotego wieku do odrodzenia. Historia Timbuktu

Spis treści:

1. Miasto w miejscu, gdzie pustynia spotyka rzekę
2. Złoty wiek Timbuktu
3. Zmierzch, zniszczenie i ocalenie
4. Odbudowa i dziedzictwo
5. Timbuktu wciąż nie jest bezpieczne

Już w XIV wieku Europę obiegły wieści o niesamowitych bogactwach Timbuktu. Arabscy podróżnicy opowiadali o mieście, w którym chodniki i dachy domów są pokryte szczerym złotem, a władcy opływają tam w niewyobrażalne luksusy. Żaden mieszkaniec Starego Kontynentu nie zobaczył jednak tych bogactw na własne oczy. Pierwszy Europejczyk, René-Auguste Caillié, dotarł tam (i nie okupił tego życiem) w 1828 roku, gdy Timbuktu było już cieniem dawnej potęgi.

Miasto w miejscu, gdzie pustynia spotyka rzekę

O znaczeniu miasta zadecydowała przede wszystkim jego geografia. Timbuktu powstało na terytorium dzisiejszego Mali, na południowym skraju Sahary, około 20 kilometrów na północ od wielkiego łuku rzeki Niger. To właśnie tam spotykały się dwa odmienne światy i dwa systemy transportu – bezkresny ocean piasku, przemierzany przez karawany wielbłądów, oraz potężna rzeka, główna arteria komunikacyjna i handlowa Afryki Zachodniej. Timbuktu nie było więc po prostu przystankiem na szlaku handlowym. Stało się fizycznym i ekonomicznym punktem przeładunkowym, gdzie sól z kopalni na północy wymieniano na złoto, kość słoniową i niewolników z żyznego południa.

Początki miasta były dość skromne. Około 1100 roku n.e. koczownicze plemiona Tuaregów założyły tam sezonowy obóz, który służył jako baza wypadowa w porze upałów. Istnieje kilka legend dotyczących pochodzenia nazwy miasta. W jednej z nich jest mowa o starej kobiecie imieniem Buktu, pozostawionej do pilnowania obozu. Inna wskazuje na berberyjski rodowód. W tym języku, „tin bouctou” oznaczają „miejsce pokryte małymi wydmami”.

Niezależnie od etymologii, strategiczne położenie szybko przekształciło tymczasowe obozowisko w stałą, tętniącą życiem osadę. Chociaż założone przez Tuaregów, miasto od samego początku miało charakter kosmopolityczny, przyciągając kupców i uczonych arabskich, a także przedstawicieli ludów Soninke i Songhaj.

Złoty wiek Timbuktu

Czas prawdziwej wielkości nastał dla miasta wraz z włączeniem go w granice wielkich zachodnioafrykańskich imperiów. W XIV wieku Timbuktu zostało pokojowo zaanektowane przez Imperium Mali pod wodzą Mansy Musy. To właśnie z jego inicjatywy wzniesiono tam wspaniały meczet Djingareyber i pałac królewski. Do miasta zaczęli napływać architekci i uczeni z całego islamskiego świata, zapoczątkowując jego intelektualną transformację.

Jednak apogeum rozwoju Timbuktu przypadło na XV i XVI stulecie, kiedy miasto stanowiło część państwa Songhaj. Władcy zachodnioafrykańskiej potęgi byli wielkimi mecenasami nauki. Otaczali się uczonymi i ochoczo korzystali z ich rad. W tym okresie bogactwo materialne miasta, pochodzące z handlu, było systematycznie inwestowane w kapitał intelektualny. To stworzyło samonapędzający się cykl. Zyski z handlu przyciągały najlepsze umysły, które tworzyły i kopiowały książki, co z kolei podnosiło prestiż miasta, napędzając dalszy rozwój handlu i nauki.

Ukoronowaniem intelektualnej rewolucji było powołanie uniwersytetu. W szczytowym okresie, do prestiżowej szkoły uczęszczało nawet 25 tys. studentów. W Timbuktu rozwinęła się prawdziwa kultura książki. Manuskrypty, często sprowadzane z Kairu czy Maroka, były na miejscu skrupulatnie kopiowane i sprzedawane, nierzadko osiągając ceny wyższe niż inne luksusowe towary. Najwybitniejsi uczeni posiadali ogromne prywatne biblioteki. Słynny Ahmed Baba, deportowany do Maroka po inwazji w 1591 roku, ubolewał nad utratą swojej kolekcji liczącej 1600 woluminów, którą sam uważał za jedną ze skromniejszych w mieście.

Zmierzch, zniszczenie i ocalenie

Czas świetności miasta zakończył się gwałtownie w 1591 roku, wraz z inwazją marokańską. Dobrze uzbrojone wojska sułtana Ahmada al-Mansura pokonały armię Songhaj w bitwie pod Tondibi. Dla miasta rozpoczęła się długa epoka schyłku. Wielu uczonych, w tym Ahmed Baba, zostało uprowadzonych do Maroka, a centrum handlowe i intelektualne zaczęło tracić na znaczeniu. W kolejnych wiekach miasto przechodziło z rąk do rąk, aż w 1894 roku zostało zajęte przez Francuzów i włączone do ich kolonialnego imperium.

Najnowszy i najbardziej dramatyczny rozdział w historii Timbuktu rozegrał się w 2012 roku. Północne Mali zostało wówczas zajęte przez grupy islamistycznych ekstremistów. To, co nastąpiło, było celowym atakiem na tożsamość miasta. Kierując się radykalną ideologią, która uznaje kult sufickich świętych za bałwochwalstwo, bojownicy metodycznie, za pomocą kilofów i młotów, zniszczyli 14 z 16 zabytkowych, wpisanych na listę UNESCO mauzoleów. Zdewastowali również świętą bramę meczetu Sidi Yahia, która według lokalnej tradycji miała pozostać zamknięta aż do końca czasów.

Celem ataku stały się też bezcenne manuskrypty. Ekstremiści podpalili nowo wybudowany budynek Instytutu Ahmeda Baby. Jednak w cieniu tej tragedii rozgrywał się akt niezwykłego bohaterstwa. Zwykli mieszkańcy Timbuktu – bibliotekarze, kustosze i całe rodziny – w tajemnicy i z narażeniem życia, przemycili ogromną większość manuskryptów z miasta. Dzieła spakowane w metalowe skrzynie były transportowane na osłach, wozach i łodziach do bezpiecznych kryjówek w Bamako, stolicy kraju. Dzięki tej niezwykłej operacji ocalono większość zbiorów. Bitwa o Timbuktu była w istocie bitwą o idee, w której przywiązanie lokalnej społeczności do dziedzictwa opartego na wiedzy i tolerancji okazało się silniejsze niż niszczycielska ideologia najeźdźców.

Odbudowa i dziedzictwo

Po wyzwoleniu miasta w 2013 roku, rozpoczęto bezprecedensowy projekt odbudowy zniszczonego dziedzictwa. Inicjatywa, koordynowana przez UNESCO we współpracy z rządem Mali, była czymś więcej niż tylko techniczną renowacją. Stała się świadomym aktem restauracji kulturowej i symbolem oporu wobec ekstremizmu.

Kluczową rolę w procesie odegrali sami mieszkańcy Timbuktu. Odbudowę zniszczonych czternastu mauzoleów powierzono lokalnym murarzom, którzy od pokoleń przekazywali sobie wiedzę na temat budownictwa z gliny. Pracując pod nadzorem starszyzny i zarządców grobowców, rzemieślnicy skrupulatnie odtworzyli zniszczone budowle, posługując się starymi fotografiami i stosując tradycyjne materiały, takie jak banco – mieszanka gliny, słomy i łajna. Sam proces odbudowy był równie ważny, jak jej efekt. Stał się okazją do udokumentowania unikatowych technik budowlanych i przekazania ich młodszemu pokoleniu.

Timbuktu wciąż nie jest bezpieczne

Choć mauzolea zostały odbudowane, a większość manuskryptów – ocalona, miasto wciąż zmaga się z poważnymi wyzwaniami. Postępujące pustynnienie stanowi realne zagrożenie dla kruchych glinianych budowli, które są nieustannie zasypywane przez piasek Sahary. Niestabilna sytuacja polityczna w regionie Sahelu, bieda i groźba ponownych ataków terrorystycznych niemal całkowicie zatrzymały ruch turystyczny, który niegdyś stanowił ważne źródło dochodu dla mieszkańców.

Z tego powodu, Timbuktu od 2012 roku nieprzerwanie znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu, co ma na celu mobilizację międzynarodowej pomocy dla ochrony jego bezcennych zabytków.

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.