Buddyzm ma wyznawców na całym świecie. Jakie są jego kluczowe założenia?

Spis treści:

1. Religia? Filozofia? A może droga życia?
2. Buddyjski światopogląd
3. Różnorodność ścieżek
4. Buddyzm w japońskiej interpretacji
5. Buddyzm tybetański

Gdy Budda porzucił życie księcia i został nauczycielem, nauki, które głosił, trafiały przede wszystkim do mieszkańców subkontynentu indyjskiego. Po jego śmierci, w ciągu pięciu wieków rozprzestrzeniły się na centralną, południowo-wschodnią i wschodnią Azję. Współcześnie buddyzm (w sanskrycie i języku pali Buddha Dharma, czyli „nauki przebudzonego”) ma wielu wyznawców także na Zachodzie.

Religia? Filozofia? A może droga życia?

Buddyzm od początku wymyka się prostym klasyfikacjom. Nauk tych nie można jednoznacznie określić mianem systemu filozoficznego ani religii. To coś w rodzaju połączenia jednej i drugiej kategorii.

Nauki Buddy można uznać za nonteistyczny system religijny i filozoficzny. W odróżnieniu od większości religii, buddyzm nie koncentruje się na pojęciu boga i stwórcy. W doktrynie buddyjskiej pojęcia te mają marginalne znaczenie, ale należy wspomnieć, że o ile jej wyznawcy nie afirmują żadnego boga, to także nie negują jego istnienia. Ich ostatecznym celem jest natomiast osiągnięcie oświecenia i wyzwolenia. W centrum buddyzmu stoi zatem samodoskonalenie duchowe.

Sama definicja religii jest płynna i zależna od kulturowego kontekstu. Nonteistyczna istota tego systemu stoi w opozycji do zachodniego rozumienia tego pojęcia, najczęściej opierającego się na wierze w osobowego boga. W systemie buddyjskim takie bóstwo jest nieobecne. Budda był człowiekiem – nauczycielem, nie bogiem. System ten obejmuje jednak praktyki duchowe, etykę, wspólnotę i ścieżkę do transcendencji, zatem nie brakuje w nim punktów zbieżnych z choćby dominującym na starym kontynencie katolicyzmem.

Buddyjski światopogląd

Celem buddyjskiej praktyki jest doświadczenie trwałego szczęścia poprzez oświecenie i urzeczywistnienie potencjału umysłu. Buddyści wierzą, że może tego dokonać każdy człowiek. W jaki sposób?

System oparty na czterech prawdach

W centrum nauk Buddy stoją Cztery Szlachetne Prawdy. Stanowią one istotę buddyjskiego światopoglądu, oferując zarówno „diagnozę” ludzkiego cierpienia, jak i praktyczną drogę do jego zakończenia.

• Prawda o Cierpieniu (Dukkha). Pierwsza prawda głosi istnienie cierpienia. Sam termin „dukkha” jest rozumiany nie tylko jako ból fizyczny. Buddyści rozpatrują to pojęcie także w kategoriach uniwersalnego doświadczenia niezadowolenia, ulotności i nietrwałości. Obejmuje narodziny, starzenie, chorobę, śmierć, rozpacz, ból, rozłąkę i niezaspokojone pożądanie.
• Prawda o Przyczynie Cierpienia (Taṇhā). Jak głosi druga prawda, przyczyną wszelkich cierpień człowieka jest przywiązanie do pragnień, czyli taṇhā. W szerszym kontekście, jest to związane z pragnieniem zmysłowej przyjemności (kāma taṇhā), stawania się (bhava taṇhā, np. chęć bycia kimś lub osiągnięcia sukcesu) i niebytu (vibhava taṇhā, np. pragnienie pozbycia się cierpienia czy gniewu). Istotą jest odpuszczenie tych pragnień, ale bez osądzania i chęci pozbycia się ich siłą.
• Prawda o Ustaniu Cierpienia (Nirodha/Nibbāna). Trzecia prawda zakłada możliwość całkowitego wygaśnięcia cierpienia (Nirodha), Jest to równoznaczne z osiągnięciem stanu nirwany (Nibbāny), w którym pożądanie zanika, a umysł osiąga absolutny spokój, pustkę i brak przywiązania.
• Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia (Aṭṭhangika Magga). Czwarta prawda głosi, że drogą do pokonania cierpienia jest Szlachetna Ośmioraka Ścieżka.

Droga do wyzwolenia

Pod tym pojęciem kryje się praktyczny przewodnik, prowadzący do wyzwolenia, spokoju, wygaśnięcia wszelkiego cierpienia, wiedzy, oświecenia i nirwany. Jak wskazuje na to sama nazwa, na Szlachetną Ośmioraką Ścieżkę składa się osiem wzajemnie wspierających się elementów, podzielonych na trzy kategorie, którymi są: mądrość, moralność i koncentracja.

Taka struktura czyni nauki Buddy niezwykle pragmatycznym systemem, oferującym nie obietnice zawarte w abstrakcyjnych doktrynach, a namacalne metody poprawy jakości życia.

Elementami mądrości są:

• Właściwy Pogląd (sammā diṭṭhi) – pod tym pojęciem kryje się zrozumienie Czterech Szlachetnych Prawd i natury rzeczywistości, w tym nietrwałości i braku trwałego „ja”;
• Właściwa Intencja (sammā saṅkappa) – zakłada rozwój wewnętrznych czystości, czyli zamiarów, w których nie ma miejsca na chciwość, złą wolę i szkodliwość.

Elementy moralności to:

• Właściwa Mowa (sammā vācā) – to powstrzymanie się od kłamstwa, obelg i wypowiedzi niemających sensu;
• Właściwe Działanie (sammā kammanta) – pod tym pojęciem kryje się życie bez wyrządzania krzywdy sobie i innym, powstrzymanie się od zabijania, kradzieży i nieskromności;
• Właściwy Sposób Życia (sammā ājīva) – to unikanie zawodów i czynności przynoszącego szkodę innym istotom.

Z kolei na koncentrację składają się:

• Właściwy Wysiłek (sammā vāyāma) – to systematyczna praca nad rozwijaniem pozytywnych stanów umysłu i eliminowanie negatywnych myśli;
• Właściwa Uważność (sammā sati) – to rozwijanie świadomości ciała, uczuć, umysłu i przedmiotów umysłu, bycie obecnym „tu i teraz”;
• Właściwa Koncentracja (sammā samādhi) – pod tym pojęciem należy rozumieć praktykę medytacyjną, której celem jest rozwój skupienia i osiągnięcie zrównoważonego, spokojnego umysłu.

Buddyjskie rozumienie istnienia

Z buddyjskim rozumieniem istnienia nierozerwalnie związane są dwie koncepcje: karmy i reinkarnacji. Obie stanowią potężną podstawę etyczną, na której buddyści opierają swój światopogląd.

Sanskryckie słowo „karma” oznacza dosłownie „działanie” lub „czynienie”. W buddyzmie wskazuje na działanie motywowane intencją, które prowadzi do przyszłych konsekwencji. Owe intencje są decydującym czynnikiem w określeniu rodzaju odrodzenia w samsarze, czyli cyklu wcieleń. Podkreślenie ich roli w karmie ma fundamentalne znaczenie, bo nie samo działanie, a motywacja stoi za jego karmicznymi skutkami.

Reinkarnacja, czyli odrodzenie się, stoi w centrum buddyzmu, podobnie jak w pozostałych indyjskich religiach. Kontinuum umysłowe jednostki, wraz z jej talentami i naturalnymi instynktami, przechodzi z poprzednich wcieleń do przyszłych. To, czy człowiek odrodzi się w ciele ludzkim, zwierzęcym czy innej formie, zależy od motywacji jego czynów. Należy jednak podkreślić, że szczęście lub jego brak w kolejnych życiach nie jest formą nagrody czy kary, a naturalną konsekwencją prawa przyczyny i skutku.

Reinkarnacja a dusza

Jak to się ma do Właściwego Poglądu i koncepcji braku trwałego „ja”? Doktryna buddyjska zakłada, że życie, śmierć i reinkarnacja są jak film, w którym każda klatka jest inna, ale wszystkie razem tworzą spójną całość. Występuje między nimi ciągłość.

Różnorodność ścieżek

Buddyzm rozwinął się w wiele różnorodnych tradycji, dostosowanych do lokalnych kultur i potrzeb. Choć poszczególne odmiany tej filozofii nadal oparte są na wspólnych fundamentach, to wskazują na nieco odmienne ścieżki do oświecenia.

Therawada (Droga Starszych)

Therawada to najstarsza zachowana gałąź nauk Buddy. Jest to jedyna szkoła wywodząca się z tradycji Sthaviravada, która przetrwała do dziś. Kładzie nacisk na indywidualne wyzwolenie i osiągnięcie stanu arahanta – osoby wyzwolonej z cierpienia dzięki zrozumieniu Czterech Szlachetnych Prawd i praktyce Ośmiorakiej Ścieżki.

Tradycja ta zakłada, że zanim miłością i współczuciem obdarzy się innych, najpierw trzeba pokochać samego siebie. Charakteryzuje się wiernością starym, oryginalnym pismom i skupieniem na etyce i praktyce medytacyjnej.

Mahajana (Wielki Wóz)

Mahaiana rozwinęła się później niż Therawada. Obecnie stanowi najliczniej wyznawaną gałąź buddyzmu. W jej centrum stoi idea Bodhisattwy, czyli istoty, która zdołała osiągnąć wysoki stopień oświecenia, jednak świadomie rezygnuje z wejścia w nirwanę, aby pozostać w samsarze i pomagać wszystkim istotom w osiągnięciu wyzwolenia.

Nauki te kładą nacisk na współczucie i mądrość dla dobra wszystkich. Wprowadzają koncepcję pustki, czyli zrozumienia, że wszystkie zjawiska, w tym także osoby, są pozbawione trwałej, niezależnej egzystencji. W Mahajanie wierzy się, że każdy posiada „naturę Buddy” – wrodzony potencjał do osiągnięcia oświecenia.

Wadżrajana (Diamentowa Droga)

Wadżrajana jest gałęzią buddyzmu, która rozwinęła się w Himalajach. Kierunek ten w pełni akceptuje nauki Therawady i Mahajany, ale zawiera też pewne unikatowe metody. Ich celem jest szybkie zrealizowanie ideału Bodhisattwy, nawet w aktualnym życiu. Praktykujący tę szkołę starają się utrzymać postawę umysłową, jakby już osiągnęli cel.

Buddyzm w japońskiej interpretacji

Na szczególnie podatny grunt buddyzm natrafił w Japonii, gdzie rozwinęło się wiele unikatowych szkół, dopasowanych do tamtejszej kultury.

Zen

Zen ma korzenie w chińskim buddyzmie Chan, który z kolei jest odłamem Mahajany. W tym przypadku, podstawową ideą jest przekonanie, że każdy człowiek może odbyć podróż do swojej prawdziwej natury. Zen odrzuca nadmierne przywiązanie do świętych pism czy analizy pojęć i kładzie nacisk na bezpośrednie doświadczenie.

Najważniejszą praktyką jest tu zazen, czyli medytacja siedząca. Istotne są również: kinhin (medytacja chodzona), samu (praca w odosobnieniu) i teisia (słuchanie wykładów nauczyciela).

Nichiren

Nichiren to odłam Mahajany, nazwany na cześć XIII-wiecznego japońskiego kapłana. Szkoła ta zakłada, że Sutra Lotosu (jeden z najważniejszych tekstów w Mahajanie) zawiera najwyższe nauki Buddy i że wszyscy ludzie posiadają wewnętrzną „naturę Buddy”, przez co są zdolni do osiągnięcia oświecenia w aktualnym życiu.

W tym przypadku, podstawową praktyką jest daimoku, polegająca na intonowaniu mantry Namu Myōhō Renge Kyō. Celem tego jest odkrycie natury Buddy, osiągnięcie harmonii z prawami wszechświata i przemiana cierpienia w szczęście.

Jōdo-shinshū

Jōdo-shinshū, czyli „Prawdziwa Religia Czystej Krainy”, jest jedną z amidystycznych szkół buddyzmu japońskiego, założoną przez Shinrana. Jej ideologiczne podstawy są oparte na trzech sutrach, opisują historię Buddy Amidy i jego Czystą Krainę.

Najważniejszą praktyką w tym odłamie jest nembutsu, czyli intonowanie imienia Buddy Amidy.

Buddyzm tybetański

Tak jak odmiany japońskie, także buddyzm tybetański akceptuje nauki Therawady i Mahajany, uzupełniając je o kolejne elementy. Praktyka buddyjska w Tybecie opiera się na trzech prawdach, którymi są:

• wyższość etyczna, na którą składa się właściwe postępowanie, unikanie czynów prowadzących do cierpienia, rozwijanie szczodrości, etycznej postawy i cierpliwości;
• wyższy stan umysłu, polegający na jasnym rozumieniu głębszych prawd, do czego prowadzi medytacja;
• wyższe zrozumienie, co polega na gromadzeniu wiedzy ze studiowania Dharmy i bezpośrednim doświadczeniu ostatecznej prawdy.

Należy wspomnieć, że buddyzm tybetański zaadaptował także wiele elementów z pierwotnej na obszarze Tybetu tradycji religijnej bön. Stąd wiara w lokalne bóstwa, demony, duchy gór i jezior, a także specyficzne rytuały, których celem jest ujarzmienie lub zjednanie tych istot.

Odmiana ta jest główną religią Tybetu, ale nie tylko. Także w regionach sąsiadujących (jak Bhutan, Nepal, Sikkim i Ladakh) jest wyznaniem dominującym, odkąd król Trisong Decen ustanowił ten odłam religią państwową.

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.