Stare porzekadło mówi, że "im dalej w las, tym więcej drzew". Parafrazując to powiedzenie, można stwierdzić, że "im dalej na północ, tym mniej drzew". Dla nikogo nie jest chyba tajemnicą, że ziemskie strefy klimatyczne determinują szatę roślinną, pokrywającą naszą planetę. O ile strefy umiarkowane i międzyzwrotnikowa stwarzają doskonałe warunki do rozwoju roślinności drzewnej, to strefa podbiegunowa - już nie. Nie jest jednak prawdą, że tundra jest całkowicie bezdrzewnym obszarem. Nawet w tak surowym klimacie przetrwało kilka gatunków, jednak te w toku ewolucji stały się niemal niewidoczne, a  człowiek przemierzający tundrę może nawet nie zdawać sobie sprawy, że stawia kroki na ich wierzchołkach.

Jak powstaje tundra?

Co to jest tundra i gdzie występuje? Zacznijmy od początku - tundra to bezleśny obszar roślinny północnej strefy podbiegunowej, pokryty przede wszystkim porostami oraz mchami i w znacznie mniejszym stopniu krzewami i karłowymi drzewami.

Dlaczego w tundrze nie rosną drzewa? Niezwykły krajobraz, jaki tworzy to miejsce, jest rezultatem panującego tam klimatu. W obszarze, gdzie kończy się tajga, rozpoczyna się strefa podbiegunowa z występującym zjawiskiem nocy polarnej i długimi, mroźnymi zimami. Tak surowe warunki okazują się zbyt trudne dla roślinności drzewnej, nawet dla drzew iglastych, które wykazują znaczną odporność na zimno.

Cechy i występowanie tundry

O jakich warunkach mowa? Tundra charakteryzuje się dwiema porami roku - zimą, w trakcie której trwa noc polarna, temperatura spada do -50 stopni Celsjusza, pokrywa śnieżna osiąga do 50 cm, a wiatr wieje z prędkością 30 m/s, oraz trwającym 2-3 miesiące latem, w trakcie którego występuje zjawisko dnia polarnego, a maksymalna temperatura nie przekracza 15 stopni Celsjusza. 

Tundra rozpoczyna się na 55. stopniu szerokości północnej, a kończy na 60. stopniu szerokości północnej. Obszar ten jest podzielony na dwie części: eurazjatycką, która obejmuje teren między Półwyspem Kolskim i Czukockim, oraz kanadyjską, obejmującą teren między Cieśniną Beringa i Labradorem oraz Archipelag Arktyczny i Grenlandię. 

Pod względem występującej roślinności i panującego klimatu, tundrę należy dzielić na cztery typy, z których ostatni jest wysunięty najdalej na północ:

  • lasotundra - to obszar, w którym kończy się tajga i zaczyna tundra właściwa. Mamy tam do czynienia ze zjawiskiem przenikania roślinności, która stopniowo przechodzi w całkowicie bezleśny obszar,
  • tundra krzewinkowa - obszar wyodrębniony z południowej części tundry właściwej, gdzie występuje nieco łagodniejszy klimat z oddziaływaniem oceanicznym,
  • tundra mszysto-krzewinkowa - to ubogi w roślinność, najdalej wysunięty na północ teren tundry właściwej, 
  • tundra arktyczna - obszar wysunięty najdalej na północ, ze szczątkową roślinnością.

Trzeba podkreślić, że za tundrę właściwą uważa się jedynie jej formę krzewinkową i mszyto-krzewinkową. Pozostałe dwie to jedynie stany przejściowe.

Tundra - roślinność

Roślinność tundry nie jest tak skąpa jak szata pokrywająca pustynie i półpustynie, ale inne charakterystyczne obszary roślinne - sawanna i stepy - są znacznie zieleńsze. 

Panujący tam klimat sprawił, że na obszarze tundry przetrwało zaledwie kilka gatunków drzew liściastych, głównie brzozy i wierzby, które są jednak zupełnie inne od rosnących w innych częściach świata. Aby móc przeżyć w niesprzyjającym środowisku, drzewa tundry uległy skarłowaceniu. Osiągają wysokość do 30 cm, a ich gałęzie wzrastają poziomo, osiągając rozpiętość na poziomie kilku metrów.

Poza karłowatymi drzewami, tundrę porastają krzewinki, mchy i porosty. Im dalej na północ, tym skąpsza roślinność. W obszarze tundry arktycznej pojawiają się jedynie mchy, występujące w niewielkich kępkach.

Zwierzęta tundry

Uboga flora tundry przekłada się na skąpą faunę. Brak naturalnych schronień sprawia, że aż 90 proc. mieszkańców tego obszaru to bezkręgowce. Surowe warunki sprawiły, że w tym obszarze przetrwały tylko nieliczne ssaki i ptaki. Pierwszy z wymienionych rzędów reprezentują:

  • lemingi,
  • renifery,
  • piżmowoły arktyczne,
  • susły,
  • pardwy,
  • zające.
  • Wśród ssaków tundry należy wymienić też gatunki typowo drapieżne:
  • niedźwiedzie polarne,
  • niedźwiedzie grizzly,
  • niedźwiedzie kamczackie,
  • wilki,
  • lisy polarne.

Ptaki tundry to przede wszystkim sowa śnieżna i myszołów włochaty. Wiele gatunków odwiedza ten obszar w trakcie poszukiwania terenów łownych i miejsc lęgowych.

Mieszkańcy tundry

Surowy klimat tundry nie jest wymarzonym miejscem do życia. Mimo to, na tym wymagającym obszarze wciąż żyją ludzie, głównie rdzenni mieszkańcy, trudniący się myślistwem i hodowlą zwierząt:

  • Lapończycy - zamieszkują tereny Europy Północnej,
  • Inuici - zasiedlają Grenlandię oraz arktyczne i subarktyczne tereny Alaski, Kanady i Syberii,
  • Jakuci - zamieszkują środkową część Syberii,
  • Karelowie - mieszkają na pograniczu fińsko-rosyjskim,
  • Chantowie - lud zachodniej Syberii,
  • Ewenkowie - mieszkańcy południowej i środkowej Syberii,
  • Nganasanie - zamieszkują północno-wschodnią część Syberii,
  • Dołganie - ludność Półwyspu Tajmyr,
  • Czukcze - mieszkańcy Półwyspu Czukockiego,
  • Jukagirzy - ludność zasiedlająca północno-wschodnią część Syberii.

Ciekawostki o tundrze

  • Słowo tundra pochodzi z języka fińskiego i oznacza łysą górę.
  • Najwyższe drzewa tundry sięgają człowiekowi mniej więcej do połowy łydek.
  • Inuici, czyli mieszkańcy Grenlandii oraz arktycznych i subarktycznych obszarów Alaski, Kanady i Syberii, są wynalazcami niewielkich, zwinnych łodzi o wąskim kadłubie, które dziś nazywamy kajakami.
  • Tereny tundry są bogate w zasoby naturalne, więc podlegają intensywnej eksploatacji gospodarczej. To staje się przyczyną stopniowego zaniku jej pierwotnej formy. 
  • Tundra leży na tyle blisko bieguna północnego, że zimą można tam dostrzec zjawisko zorzy polarnej. 
  • W odległych czasach, tundra występowała na innych obszarach niż obecnie. Na jej ślady można natrafić nawet w Polsce, przede wszystkim - na obszarach górskich.