Jak informuje Konferencja Episkopatu Polski, według danych z 2021 roku, w naszym kraju jest ponad 10 tys. parafii. O ile ustalenie takich danych nie stanowi większego problemu, o tyle określenie, które z nich powstały jako pierwsze już tak. Wynika to przede wszystkim z faktu, że w wielu przypadkach nie zachowały się żadne dokumenty, które mogłyby potwierdzić datę wybudowania danego obiektu. Ich wiek jest często ustalany głównie na podstawie badań archeologicznych oraz analizy stylu architektonicznego i wydarzeń historycznych, które towarzyszyły tym miejscom. Właśnie dlatego, słowo „prawdopodobnie” będzie często pojawiać się w tej publikacji. Przed wami najstarsze kościoły w Polsce.

Najstarsze kościoły w Polsce: Kościół Najświętszej Maryi Panny na Ostrowie Tumskim w Poznaniu

Eksperci są zdania, że najstarszy kościół w Polsce znajdował się w Poznaniu, na Ostrowie Tumskim. Jego powstanie ma być związane z przyjęciem chrztu przez Mieszka I i ślubem księcia z Dobrawą. Pierwsze badania, mające na celu potwierdzenie tej tezy, prowadzono jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Przypuszczenia archeologów zostały jednak potwierdzone dopiero pod koniec XX wieku.

Prowadzone wówczas prace doprowadziły do odkrycia palatium księcia Polan. Odkryte zostały też pozostałości kaplicy - kostki mozaikowe i fragmenty zabarwionych tynków, które najprawdopodobniej kiedyś były pokryte malowidłami. Specjaliści są zdania, że pochodzą one z pierwszego chrześcijańskiego kościoła, który został wybudowany na terenie Polski. Istnieje teoria, według której świątynia miała być wybudowana na życzenie Dobrawy.

Kościół został zburzony w 1038 roku, podczas najazdu czeskiego księcia Brzetysława. Odbudowana świątynia prawdopodobnie przetrwała do 1430 roku. Mniej więcej w tym czasie budowla została zburzona, a na jej miejscu wybudowano gotycki kościół Najświętszej Maryi Panny, który stoi tam do dziś. 

Najstarsze kościoły w Polsce: Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie

Kolejny najstarszy kościół na naszej liście znajduje się w Gnieźnie. Katedra gnieźnieńska została wzniesiona w X wieku, prawdopodobnie około 970 roku, czyli kilka lat po chrzcie Mieszka I. Właśnie tam w 977 roku miała być pochowana księżniczka Dobrawa. Na pewno spoczęło tam ciało św. Wojciecha.

Podobnie jak pierwszy kościół w Polsce, katedra gnieźnieńska nie przetrwała najazdów czeskiego księcia Brzetysława, które miały miejsce w 1038 roku. Po zakończeniu walk, świątynię odbudowano. W XV–XVIII wieku dokonano ostatniej dużej przebudowy tego miejsca – dobudowane zostały dwie wieże (północna i południowa), a samą katedrę otoczono kaplicami. Po pożarze, który miał miejsce w 1613 roku, przebudowano też wnętrze kościoła. 

Najstarsze kościoły w Polsce: Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie

Kolejną pozycję w zestawieniu zajmuje katedra na Wawelu – miejsce koronacji królewskich i pochówku kościelnych dostojników i największych władców Polski. Obecnie w Krakowie możemy podziwiać wspaniałą świątynię gotycką, jednak wcześniej na jej miejscu stały jedne z najstarszych kościołów romańskich w Polsce.

Pierwszy został wzniesiony prawdopodobnie po 1000 roku. Katedra określana jako chrobrowska powstała w związku z utworzeniem biskupstwa na zjeździe gnieźnieńskim i miała być poświęcona św. Wacławowi, spokrewnionemu z pierwszym polskim królem. Specjaliści są zdania, że monumentalna bazylika trójabsydowa mogła mieć 45 m długości i 21 metrów szerokości. 

Drugą katedrę – hermanowską – zaczęto budować w czasach panowania księcia Władysława Hermana. Jak wynika z zapisków Galla Anonima, prace zostały zakończone w czasach rządów Bolesława III Krzywoustego. 

W 1305 roku katedrę strawił pożar. Z tamtych czasów, do dziś przetrwała tylko krypta św. Leonarda, najniższy fragment wieży zegarowej i dolny fragment wieży Srebrnych Dzwonów. Budowa gotyckiej katedry, która na Wawelu stoi do dziś, została zainicjowana przez biskupa krakowskiego Nankera, już po koronacji Władysława Łokietka. Prace zakończono w 1364 roku.

Katedra Wawelska / fot. Getty Images

Najstarsze kościoły w Polsce: Kościół św. Jana Jerozolimskiego za Murami w Poznaniu

Wracamy do Poznania. Pierwszą świątynią, która stała na miejscu dzisiejszego kościoła św. Jana Jerozolimskiego za Murami, najprawdopodobniej był pochodzący z XI wieku kościół św. Michała Archanioła. 

W Rocznikach Jana Długosza została zapisana informacja, według której 6 maja 1170 przy kościele powstał przytułek dla wędrowców, powołany z inicjatywy Mieszka III Starego i biskupa Radwana. W 1187 roku władca przekazał kościół i owe hospicjum zakonowi joannitów. Na przełomie XII i XIII wieku rozpoczęła się budowa nowej świątyni, która wielokrotnie przebudowana stoi tam do dziś.

Najstarsze kościoły w Polsce: Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku

Pierwsza katedra w Płocku, wzniesiona w czasach panowania Bolesława Śmiałego lub Władysława Hermana, była prawdopodobnie drewniana. To właśnie tam Bolesław Krzywousty miał przyjąć pasowanie na rycerza. Około 1130 roku biskup płocki Aleksander z Malonne zadecydował o wzniesieniu nowej świątyni z kamienia. Kościół kilkukrotnie odbudowywano - po 1233 roku, kiedy katedra została zniszczona w wyniku pożaru, po 1243 roku, kiedy świątynia została zniszczona w wyniku najazdów pruskich, oraz po 1289 roku, kiedy kościół zburzyli Litwini. 

Najstarsze kościoły w Polsce: Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy

Świątynia w Kruszwicy najprawdopodobniej jest najstarszym kościołem na Kujawach. Romańska budowla została wzniesiona na przełomie XI i XII wieku. Istnieje przypuszczenie, że kościół stanowił siedzibę biskupstwa, którą później przeniesiono do Włocławka. W XVI wieku przebudowano fasadę zachodnią. Mimo poczynionych zmian, bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła stanowi jeden z najlepiej zachowanych zabytków romańskich w Polsce.

Najstarsze kościoły w Polsce: Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie

Kolejny obiekt w zestawieniu to prawdopodobnie najstarszy budynek wzniesiony na ziemi cieszyńskiej. Rotunda św. Mikołaja została wybudowana na przełomie XI i XII wieku, jako kaplica grobowa. W XIX wieku kościół poddano modernizacji, ale już w XX wieku przywrócony został jego oryginalny romański charakter. 

Najstarsze kościoły w Polsce: Archikolegiata Najświętszej Maryi Panny i św. Aleksego w Tumie

Kolejny kościół na naszej liście został wzniesiony w XII wieku, jednak badania archeologiczne pozwalają przypuszczać, że już w X wieku (około 997 roku) w tym miejscu istniało opactwo benedyktynów pw. NMP i św. Aleksego, najprawdopodobniej pierwsze w Polsce. Data rozpoczęcia budowy świątyni nie jest znana. Niektórzy eksperci uważają, że prace rozpoczęto w 1149 roku, a ich inicjatorem miał być metropolita gnieźnieński Janik. 

Najstarsze kościoły w Polsce: Rotunda św. Prokopa w Strzelnie

Jak w swoich zapiskach wspomina Jan Długosz, kolejny kościół w zestawieniu został poświęcony 16 marca 1133 roku. Badania archeologiczne dowodzą, że rotunda została ukończona w drugim dziesięcioleciu XIII wieku, czyli mniej więcej w tym samym czasie, co pobliski kościół norbertanek. Kościół w Strzelinie przetrwał jako największy romański zabytek w Polsce, wzniesiony na planie koła.  

Najstarsze kościoły w Polsce: Kościół św. Tomasza Kantuaryjskiego w Sulejowie

Szacuje się, że Kościół klasztorny cystersów p.w. św. Tomasza Kantuaryjskiego w Sulejowie został wzniesiony ze szlachetnego piaskowca szydłowieckiego w pierwszej połowie XIII wieku za czasów Kazimierza II Sprawiedliwego. Z kolei jego wyposażenie pochodzi z okresu baroku i rokoka. Front świątyni zdobią romański portal i rozeta. W przeszłości był dwukrotnie spalony przez Tatarów. 

Najstarsze kościoły w Polsce: Kościół św. Jakuba w Sandomierzu

Listę 11 najstarszych kościołów w Polsce zamyka świątynia w Sandomierzu. Eksperci są zdania, że pierwszy kościół w tym miejscu istniał już na przełomie XII i XIII wieku. Gdy w XIII wieku do miasta przybyli dominikanie, wzniesiono nowy obiekt. Jak wynika z zapisków Jana Długosza, od 1226 roku miejsce to stanowiło siedzibę konwentu dominikańskiego. 

Artykuły, które mogą cię zainteresować: