Nie można powiedzieć, że w średniowiecznej Europie nie obowiązywały żadne prawa. Należy jednak stwierdzić, że nie wszyscy byli równi w obliczu obowiązujących zasad. Wyższe warstwy społeczne zawsze cieszyły się większymi swobodami niż niższe (o ile w przypadku tych drugich można było mówić o jakichkolwiek swobodach). Władza monarchów była właściwie nieograniczona.
Taki stan rzeczy był widoczny choćby w średniowiecznej Anglii. Tam zasiadający na tronie król dość swobodnie (mówiąc delikatnie) interpretował kwestię nakładania i wysokości podatków. Takie samo podejście przedstawiał względem prawa własności czy wyroków sądów. Bezwzględne rządy władcy nie odciskały się piętnem wyłącznie na najuboższych, ale także na strukturach szlacheckich i możnowładcach. Historia wielokrotnie udowadniała, że ciemiężony lud w końcu zaczyna się buntować. To właśnie królewska tyrania stała się iskrą zapalną, która wywołała wybuch buntu w XIII-wiecznej Anglii.
Czym była Magna Carta?
Magna Carta, czyli Magna Carta Libertatum lub Wielka Karta Swobód, to wydany w Anglii statut z 1215 roku, który bez cienia wątpliwości stworzył podwaliny pod angielską państwowość i stał się fundamentem pojęcia zachodniej wolności. Wydany w XIII-wiecznej Anglii akt ograniczył władzę monarchy, wzmocnił pozycję rady królewskiej i wprowadził zasadę nienaruszalności osobistej.
Należy podkreślić, że dokument, o którym mowa, wywodzi się z praktyki ustrojowej, która w Anglii trwała od ponad dwóch wieków. Od połowy X stulecia wkraczający na tron monarcha składał przysięgę przestrzegania dawnych praw i zwyczajów. Z czasem do przysięgi zaczęto dodawać konkretne zobowiązania, które potwierdzano wydaniem stosownego dokumentu.
Gdy tron objął Wilhelm Zdobywca, wydał przywilej dla Londynu. Wilhelm II Rudy złożył obietnicę obniżenia podatków, wdrożenia wolności łowów i wprowadzenia słusznych praw. W dniu swojej koronacji, Henryk I wydał Kartę Wolności, która była czymś w rodzaju umowy między monarchą a poddanymi, potwierdzającej uznanie odwiecznych praw ludu i ograniczeń władzy królewskiej. Następcy Henryka traktowali jednak ten akt jako pustą deklarację.
Kto nadał Wielka Kartę Swobód?
Historia oceniła Jana bez Ziemi jako jednego z najgorszych, a być może nawet najgorszego króla w dziejach Anglii. Trzeba przyznać, że monarcha zasłużył sobie na taką opinię. Przydomek najmłodszego syna Eleonory Akwitańskiej i Henryka II początkowo był wyrazem współczucia poddanych. Ojciec pominął go w traktacie o sukcesji i rozdzielił ziemie swojego państwa między starszych synów. Gdy Jan wstąpił na tron, jego przezwisko nabrało ironicznego wydźwięku, bo wkrótce po objęciu władzy stracił większość ziem odziedziczonych po ojcu.
Tym, co najbardziej uderzało w mieszkańców średniowiecznej Anglii, była twarda polityka fiskalna, którą po śmierci Henryka II zapoczątkował nie Jan bez Ziemi, a jego brat, Ryszard Lwie Serce. Waleczny król wziął udział w krucjacie, co nie przyniosło realnych profitów, za to znacząco obciążyło budżet państwa. Żeby sfinansować swoje działania, sięgał do kieszeni poddanych, obciążając ich surowymi podatkami.
Jan kontynuował bezwzględną politykę podatkową. Gdy objął władzę po bracie, trwała już wojna z Francją, a Lwie Serce pozostawił kraj w fatalnej kondycji finansowej. Działania wojenne stanowiły ogromne obciążenie, a skarbiec świecił pustkami. Władca wprowadzał coraz bardziej wymyślne podatki, by wyrwać baronom ich bogactwa. Mało tego, zajmował ich własności, a tych, którzy nie chcieli poddać się jego woli, karał wedle własnego uznania. Taki stan rzeczy po prostu nie mógł trwać w nieskończoność.
Wśród możnowładców zaczęły narastać negatywne nastroje. Zawiązywały się grupy przeciwne królowi. Gdy 27 lipca 1214 roku poniósł klęskę w bitwie pod Bouvines, bunt zaczął narastać. Przeciwko królowi wystąpiły stany: rycerski, duchowny i mieszczański. Janowi groziła rebelia, której mógł nie podołać.
Żeby uspokoić wzburzone nastroje i zachować władzę, król musiał pójść na ustępstwa. Buntownicy zaczęli domagać się potwierdzenia Karty Wolności, wydanej przez Henryka I. Król nie miał wyjścia, musiał przystąpić do rozmów. Pertraktacje rozpoczęły się w styczniu 1215 roku, w Oksfordzie. W kwietniu papież Innocenty III poparł Jana. Baronowie zaczęli zbierać wojsko i niebawem zajęli Londyn. Dalsze pertraktacje miały już charakter rozmów pokojowych.
Rolę rozjemcy przyjął Stephen Langton, arcybiskup Canterbury. Za jego radą przywódcy buntu spisali swoje żądania. 10 czerwca 1215 roku obie strony spotkały się w miejscu nazywanym Runnymede, między Windsorem a terenami objętymi rebelią. 15 czerwca strony osiągnęły porozumienie w sprawie potwierdzenia Karty Wolności i wprowadzenia nowych zapisów. Wydany wówczas akt z czasem zaczął być nazywany Wielką Kartą Swobód. Cztery dni później baronowie odnowili przysięgę wierności wobec króla.
Co było zawarte w Magna Carta?
Statut, który podpisał Jan bez Ziemi, de facto ograniczył jego władzę i gwarantował możnym ochronę przed nielegalnym uwięzieniem i prawo do procesu. Akt zapewniał ochronę praw kościelnych, uzależniał nakładanie podatków od zgody Rady Królestwa, chronił rycerstwo i wolnych chłopów przed nakładaniem na nich nadmiernych obciążeń, zapewniał wolność handlu i potwierdzał swobody miast. Statut zapewniał możliwość powołania 25-osobowej rady baronów, której zadaniem było kontrolowanie przestrzegania postanowień zawartych w Magna Carta. Jednocześnie dawał możliwość zbrojnego oporu wobec monarchy, gdyby ten nie wywiązywał się ze swoich zobowiązań.
Najważniejsze postanowienia Magna Carta
Wymieniając najważniejsze postanowienia Magna Carta Libertatum, należy wskazać na:
- art. 12, który zobowiązywał króla do uzyskania zgody Rady Królestwa na nałożenie podatku tarczowego i zasiłków lennych,
- art. 13, który potwierdził nadany wcześniej przywilej dla Londynu i ustanawiał przywileje dla miast,
- art. 21, który gwarantował, że możni mogą być sądzeni tylko przez sąd „równych sobie”,
- art. 28, na mocy którego królewscy urzędnicy mogli dokonywać rekwizycji tylko za rekompensatą,
- art. 38, który zakazywał stawania przed sądem bez powołania wiarygodnych świadków,
- art. 39, który wprowadził wolność osobistą,
- art. 41 i 42, stanowiące gwarancję wolności handlu, z wyjątkiem zastrzeżeń wynikających ze stanu wojny,
- art. 52, który zobowiązywał monarchę do restytucji nieprawnie zajętych dóbr,
- art. 60, będący zobowiązaniem lenników króla do przestrzegania swobód nadanych poddanym w statucie,
- art. 61, w którym określono sankcje za nieprzestrzeganie przez króla postanowień Karty,
- art. 63, będący gwarancją trwałego obowiązywania swobód.
Jakie znaczenie miała Wielka Karta Wolności?
W 1216 roku akt wydany przez Jana bez Ziemi (z pewnymi zmianami) potwierdził jego następca, Henryk III. W 1225 roku, kiedy Henryk musiał nakłonić możnych do zapłaty nowych podatków, nastąpiło ponowne wydanie Magna Carta. W 1297 roku dokument potwierdził Edward I. Właśnie w tym czasie statut z zaakceptowanymi zmianami stał się integralną częścią angielskiego prawa stanowego. Na tej podstawie był odnawiany przez każdego kolejnego monarchę.
Magna Carta z 1215 roku nie była statutem doskonałym. Nie zapobiegła wojnie domowej, a jednak stanowiła wprowadzenie do nowych czasów, nie tylko w Królestwie Anglii, ale w całej Europie. Czasów, w których obywatele nie mieli już tylko obowiązków, ale także prawa. W XVII wieku Wieka Karta Swobód stała się jednym z kluczowych argumentów w walce o prawa parlamentu. Dwa stulecia później została uznana za wstęp do parlamentaryzmu i demokratycznych rządów. Choć wiele zapisów dokumentu z 1215 roku uchylono w 1297 roku, to do dziś oryginalny akt stawiany jest wymieniany jako jeden z najważniejszych lub nawet najważniejszy w dziejach Anglii.
