Początki Aten sięgają połowy II tysiąclecia p.n.e. Miasto to przeszło w swojej historii rozmaite formy rządów. Zanim ukształtowała się demokracja ateńska, było ono targane społecznymi konfliktami. Praktykowało więc władzę arystokratów, czyli posiadaczy ziemskich, oligarchię, autokrację Pizystrata i jego synów. Ateny nie mogły uzyskać wewnętrznej równowagi między innymi dlatego, że nad wisiała nad nimi wybuchowa, długo narastająca i nierozwiązana kwestia skumulowanej własności ziemi oraz niewoli za długi.
Jak narodziła się demokracja ateńska
Początki demokracji ateńskiej sięgają przełomu VI i V w. p.n.e. oraz działalności Drakona (tego od drakońskich praw) i Solona. Spisują oni i porządkują ateńskie prawa. Solon, wielki reformator i prawodawca, umorzył chłopskie długi i zakazał zniewalania za nie. Podzielił obywateli na cztery klasy według zamożności i poszerzył ich dostęp do decydowania o sprawach publicznych. Teraz majątek, a nie pochodzenie decydować miały o prawach politycznych.
Tyle że w praktyce oddał władzę w ręce najbogatszych mieszkańców. No i nie rozwiązał kwestii ziemi skupionej w rękach nielicznych. Tymczasem to ona była źródłem politycznej niestabilności miasta państwa. Społeczne wrzenie skończyło się rządami tyrana Pizystrata. Nawiasem mówiąc, mimo że nazywany tyranem, stronił on od nadużyć i dbał o rozwój społeczno-kulturalny. Potem do władzy doszło dwóch jego synów – Hipparch i Hippiasz. Ten pierwszy został jednak zamordowany, a drugi wypędzony. Ateny zmierzały w stronę rządów ludowych.
Demokracja ateńska została wprowadzona po krótkotrwałej interwencji Spartan, którzy nieskutecznie próbowali wpłynąć na to, w jaką stronę pójdzie teraz polityka w Atenach. Działo się to w 508/507 roku p.n.e. (roczne daty dziejów greckich często podajemy w ten sposób, bo w greckich kalendarzach rok rozpoczynał się w połowie roku naszej dzisiejszej rachuby czasu).
Początki prawdziwie demokratycznych rozwiązań pojawiły się za Klejstenesa. To on dopuścił do władzy najbiedniejszych i wdrożył ważne ustrojowe innowacje. Między innymi wprowadził podział obywateli na 10 jednostek administracyjnych, tzw. fyl, dzielących się z kolei na mniejsze jednostki – demy. Arbitralność tego podziału wymieszała obywateli i porozrywała stare klanowe więzi terytorialno-rodowe. To z tych okręgów wybierano przedstawicieli do Rady 500 i strategów. Swoje wpływy zachował jednak areopag, czyli najwyższa rada złożona z przedstawicieli arystokracji.
Rozkwit demokracji za Peryklesa
Perykles (495–429 r. p.n.e.), mimo iż wywodził się z arystokracji (był m.in. daleko spokrewniony z Klejstenesem), rozszerzył i umocnił rządy ludu (termin „demokracja” wywodzi się od greckich słów demos – lud i kratos – władza). Dał niższym warstwom udział w rządzeniu państwem. Dzięki osobistym talentom skupił władzę w swoich rękach (w latach 444–429 p.n.e. pełnił funkcję ateńskiego stratega).
To on osłabił znaczenie areopagu. Wprowadził diety dla sędziów i dopuścił do wysokich urzędów (archontów) przedstawicieli trzeciej grupy majątkowej. Wprowadził zasadę, że ateński obywatel musi mieć oboje rodziców Ateńczyków, co osłabiało arystokrację, koligacącą się z arystokracjami innych polis.
Budował publiczne gmachy. To jemu Ateny zawdzięczały one Partenon i Propyleje. Ufortyfikował miasto i rozbudował port w Pireusie, dając Atenom przewagę handlową na Morzu Egejskim. Zakładał liczne kolonie na Morzu Czarnym. Za jego rządów nastąpił gospodarczy i kulturalny rozkwit miasta. Zyskał nieporównany z żadnym innym politykiem wpływ na rozwój Aten, dając im okres bezprzykładnego rozwoju. Ateny za jego rządów stały się fenomenem oddziałującym na całą zachodnią cywilizację w następnych tysiącleciach.
Co sprawiło, że w Atenach na przełomie VII i VI w. p.n.e. zaczęła kształtować się demokracja? Wspomnieliśmy już, że miał to być sposób na uniknięcie dramatycznego kryzysu politycznego. Istnieje też pogląd, zgodnie z którym nie mniej istotnym powodem była zmiana sposobu prowadzenia wojen i militarna struktura greckich polis.
Homer w swoich poematach opisuje jeszcze wojnę arystokratów, gdzie kluczowe są pojedynki doskonale wyszkolonych i uzbrojonych wojowników. Ówczesna wojna to sprawa wyższych warstw społecznych, bo tylko ich przedstawicieli stać było na niezwykle drogie uzbrojenie.
W VII w. p.n.e. główną siłę militarną Greków stanowi już jednak ciężkozbrojna piechota, czyli hoplici. Ci nie popisują się homeryckimi indywidualnymi wyczynami. Walczą w osłoniętym tarczami ciasnym szyku zwanym falangą. Stojąc jeden przy drugim, są, zależnie od okoliczności, niczym mur lub walec. Ich sukces zależy od współpracy. Są zwykłymi obywatelami Aten, ale ponoszą koszty, bo uzbrojenie wciąż nie jest dostępne dla najuboższych. A przede wszystkim ryzykują życiem dla ojczyzny. Zaczynają więc zabierać głos w sprawach publicznych, domagając się praw politycznych. I je dostają.
Ustrojowe zasady demokracji ateńskiej
Nie każdy mieszkaniec starożytnych Aten jest obywatelem z politycznymi prawami. Niewolnicy, kobiety i cudzoziemcy głosu nie mają. Miastem-państwem rządzi większość, wypowiadająca się w trakcie Zgromadzenia Ludowego. Każdy obywatel ma prawo zabierać na nim głos i zgłaszać propozycje ustaw.
Urzędy są kadencyjne. Kadencja w instytucjach i urzędach jest jednoroczna i jednorazowa (urzędów – z wyjątkiem funkcji stratega – nie można piastować dwukrotnie). Każdy kandydat przed objęciem urzędu zdaje specjalny egzamin (co teoretycznie eliminuje niekompetentnych), a po swojej kadencji składa sprawozdanie.
Demokratyczne organy
- Zgromadzenie ludowe, czyli eklezja. Najważniejszy ustrojowy organ. Udział mógł w nim brać każdy obywatel, ale warunkiem było przejście obowiązkowego dwuetapowego szkolenia. Najważniejsze decyzje wymagały quorum, które stanowiło 6000 głosów (na ok. 40 tys. wszystkich uprawnionych obywateli). Pozostałe – zwykłej większości. Głosowano przez podniesienie rąk. Każdy głos był tak samo ważny. Od czasów Peryklesa za udział przysługiwało niewielkie wynagrodzenie (w celu zachęcenia obywateli do uczestnictwa). Najpierw obradowano na Agorze, czyli ateńskim rynku, potem na wzgórzu Pnyks.
- Rada 500. Jej kadencja trwała rok. Tak jak w wypadku każdego ateńskiego urzędu, obywatel mógł być jej członkiem tylko raz. Dzięki temu znaczna część populacji doświadczyła tego zaszczytu. Kandydaci musieli mieć minimum 30 lat, a zgłaszały ich poszczególne demy. Rada obradowała codziennie, zajmując się kwestiami finansowymi i polityki zewnętrznej. Rada przygotowywała porządek obrad Zgromadzenia Ludowego i pilnowała realizacji jego uchwał. Dyskutowała też wcześniej nad wnioskami, które trafią na obrady Zgromadzenia. Mimo że większość decyzji Rady wymagała akceptacji Zgromadzenia, organ ten miał dość szeroką autonomię.
- Sąd ludowy. Sędziowie w Atenach byli wybierani drogą… losowania spośród chętnych obywateli. Było ich 6000. Sędziowie składali przysięgę, za której złamanie sankcję stanowiła klątwa. Trybunały były liczne i gromadziły kilkuset sędziów, a w skrajnych przypadkach nawet więcej. Zamysłem takiego rozwiązania było utrudnienie ewentualnych prób skorumpowania sędziowskiego gremium.
- Stratedzy. 10 urzędników wybieranych na roczną kadencję, każdy z jednej fyli. Dowodzili oni oddziałami wystawianymi przez poszczególne fyle. Urząd ten nie był związany z wynagrodzeniem, dlatego mogły go sprawować tylko osoby zamożne.
- Ostracyzm. Procedura pozbawienia praw publicznych i skazania na wygnanie. Raz w roku Zgromadzenie Ludowe decydowało o tym na specjalnych glinianych tabliczkach (nazywanych ostrakonami). Usuwano z miasta tych, którzy zdaniem ludu zagrażali demokracji.
Wady ateńskiej demokracji
Ateńska demokracja to prawdziwy fenomen. Na niej wzorowane były rozwiązania rzymskie. Platon, przeciwnik demokracji, widział jednak w ateńskiej polityce schlebianie masom i upadek naturalnych hierarchii opartych na wiedzy czy doświadczeniu. Uważał, że w tym systemie wygrywają ci, którzy umieją przypodobać się tłumowi i nim manipulować. Ostracyzm, w teorii służący zapobieganiu tyranii i skupieniu nadmiernej władzy w rękach jednej osoby, w istocie można było wykorzystać do brudnych rozgrywek politycznych. Na ostracyzm skazano np. ojca Peryklesa.
