Cześć pracy. Krótka historia śląskiej doli

Śląsk – rys historyczny

To historyczna dzielnica Polski położona w dorzeczu górnej i środkowej Odry. Jej naturalne granice opierają się na południowym zachodzie o Sudety i Beskidy, a na wschodzie o podnóże Jury Krakowsko-Częstochowskiej. W VIII-IX wieku tereny te zamieszkiwały plemiona zachodniosłowiańskie m.in. Ślężanie, Opolanie, Gołęszyce. Jednak w wyniku przewagi Polan, uzyskiwanej nad innymi plemionami, nie później niż w 990 r. ziemie te znalazły się w granicach Polski. Były terenem ciągłych sporów z Czechami i walk z Niemcami. Śmierć króla Bolesława Krzywoustego i rozbicie dzielnicowe Polski, będące rezultatem jego testamentu, dało pierwsze podstawy do politycznego oderwania się Śląska od macierzy. Protoplastą Piastów śląskich uczynił Krzywousty Władysława II
(Wygnańca), obdarzając go tytułem seniora. Jego synowie, władając tą dzielnicą, dali początek dwóm śląskim liniom piastowskim: wrocławskiej i opolsko-raciborskiej. Stąd późniejsze – od XV w.- wyróżnienie Śląska Górnego i Dolnego. Piastowie dolnośląscy już w XV w. ulegli wpływom niemieckim, choć jeszcze w XIII książęta Henryk Brodaty i Pobożny stworzyli program zjednoczenia Polski. Piastowie górnośląscy natomiast, dzieląc swe księstwa na coraz mniejsze, uzależniali się od Czech i składali hołd królom czeskim. Jak twierdzą jednak niektórzy naukowcy, postępujące rozdrabnianie Śląska na coraz mniejsze księstwa było mniej groźne, niż fakt słabej żywotności większości piastowskich dynastii śląskich, które obumierały bezpotomnie.  Fakt jest też niepodważalny, że po zjednoczeniu państwa polskiego Śląsk pozostał poza granicami królestwa, a Kazimierz Wielki w 1348 r. zrzekł się do niego praw. O tę część kraju nie upominali się też ani Władysław Jagiełło ani jego synowie. W 1526 r. Górny Śląsk wraz z Czechami i Węgrami przeszedł pod władzę Habsburgów, władających już wtedy prawie połową Europy. Wojna trzydziestoletnia spustoszyła te ziemie, zdziesiątkowała ludność, a trzy wojny śląskie w połowie XVIII w. oderwały większą część Górnego Śląska od Austrii i poddały pod berło królów pruskich, co trwało do 1918 r. Mimo zachęty koalicji antypruskiej Rzeczpospolita zachowała wtedy w tej sprawie neutralność i znów nie wykorzystała szansy na zahamowanie wzrostu potęgi Prus, a w konsekwencji może także i rozbiorów. Trzeba jednak pamiętać, że połowa XVIII w. to okres słabnącej Polski i rosnących w siłę Prus i Rosji. Zabiegi germanizacyjne pruskiego króla Fryderyka II, a później Bismarka, budziły natomiast poczucie polskości wśród górnośląskiej ludności, do czego również przyczyniały się wybuchy polskich powstań narodowych oraz Wiosna Ludów. Zaczęły powstawać pierwsze polskie stowarzyszenia i ukazywać się polskie czasopisma. Tragicznym zwieńczeniem wielkomocarstwowych aspiracji Niemiec była I wojna światowa, jednak w jej rezultacie  odrodziło się państwo polskie, a traktat wersalski z 1919 r. zapowiadał zorganizowanie plebiscytu w sprawie przynależności Górnego Śląska do Polski lub Niemiec. W efekcie wybuchły trzy powstania śląskie, których uczestnicy domagali się połączenia tego regionu z Rzeczypospolitą. W 1921 r. Rada Ambasadorów, obradująca w Paryżu, dokonała podziału tych ziem między Polskę i Niemcy. Zgodnie z postanowieniami konwencji genewskiej z 1922 r. z ziem wcielonych do Polski utworzono jedno województwo śląskie, mające rozległą autonomię z Sejmem Śląskim, jako organem zwierzchnim. Natomiast Niemcy ze swej strony nie przestrzegali konwencji, szykanując Polaków i nie zapewniając ziemiom śląskim, które im przyznano, autonomii. Dyskryminacja ludności polskiej wzrosła jeszcze po dojściu Hitlera do władzy. Zaczęły się aresztowania powstańców śląskich, działaczy polskich związków, harcerzy. Jak się później okazało szczegółowe listy „wrogiego polskiego elementu”, skazanego na unicestwienie, przygotowano już na 4 miesiące przed wybuchem II wojny światowej. Po wkroczeniu Hitlerowców ziemie te włączono do III Rzeszy, a eksterminacja ludności polskiej przebiegała konsekwentnie i systematycznie. Powstawały obozy pracy i koncentracyjne, zmuszano do wpisywania się na volkslisty. Następna, równie okrutna gehenna polskich Ślązaków zaczęła się wraz z wkroczeniem żołnierzy Armii Czerwonej, którzy również zabijali i gwałcili ludność, demontowali i wywozili do ZSRR maszyny z zakładów przemysłowych, i jeszcze w 1945 r. wywozili górników do kopalń Donbasu, a nawet za Ural, do Kazachstanu. Władze PRL zaprotestowały dopiero po roku trwania tego procederu. Zresztą i one nie były lepsze. Przeprowadzały upokarzające rozprawy „rehabilitacyjne” mieszkańców Górnego Śląska z tytułu oskarżeń o figurowanie na volkslistach, rekwirowały majątki, przesiedlały, wraz z jeńcami wojennymi umieszczały w obozach pracy, czyli dawnych niemieckich obozach z czasów okupacji typu: Jaworzno, Łambinowice, Świętochłowice. Upokarzała Ślązaków weryfikacja narodowościowa, tzw.”odniemczanie”, szabrownictwo, odsuwanie rdzennych mieszkańców od stanowisk i urzędów, a w końcu od 1952 r. walka z Kościołem oraz osiedlanie repatriantów ze Wschodu. To ostatnie w rezultacie przyczyniło się do rozwoju szkolnictwa wyższego i kultury, gdyż na ziemię śląską przybyło wielu profesorów i artystów ze Lwowa. W efekcie zakończenia II wojny światowej Śląsk w całości powrócił do Polski.

Śląsk – historyczny rys gospodarczy

Śląsk był od wieków terenem przecinania się wielkich szlaków kupieckich, biegnących ze wschodu na zachód i z południa na północ. Z podgrodzi i osad targowych, usytuowanych wzdłuż nich, powstawały dość wcześnie miasta i wsie. Opole i Racibórz były jednymi z pierwszych, ale już do 1281 r. lokacje miały Bytom, Oświęcim, Cieszyn, Gliwice, Wodzisław. Śląsk był też terenem wielkich bogactw naturalnych. Pierwsze szyby pojawiły się w okolicach Bytomia w I połowie XIII w. Pracowały kopalnie galmanu i rudy żelaza. Ale już w XIV w. powstały ogromne problemy z eksploatacją. Gwarkowie nie potrafili poradzić sobie z wodami gruntowymi, zalewającymi złoża. U progu XVI w. odkrycie rud srebra i ołowiu na polach wsi Tarnowice przyczyniło się do założenia wolnego miasta górniczego, Tarnowskie Góry. Książę opolski, Jan II Dobry wydał nawet „Ordunek górny” – spis 72 artykułów regulujących administrację górniczą i określających obowiązki i wynagrodzenie górmistrza, żupnika, sztygarów, rębaczy, płuczkarzy, wozaków a nawet kowali i hutników, gdyż obok kopalń powstawały kuźnie. U schyłku XVII w. dynamika rozwoju górnictwa i hutnictwa spadła. Wojna trzydziestoletnia zdewastowała wiele terenów i miast. Ponowny powolny rozwój hutnictwa nie uaktywnił jednak górnictwa i sytuacja ta zmieniła się dopiero pod koniec XVIII w. Władze pruskie powołały Wyższy Urząd Górniczy, na którego czele stanął Friedrich Wilhelm von Reden, uważany za twórcę nowoczesnego górnośląskiego przemysłu. Świadom tego, że przemysł ciężki zależy od hutnictwa żelaza zdecydował się rozwijać niezbędny dla pracy hut przemysł wydobywczy. By uporać się z wodami zalewającymi złoża, zakupił od Anglików maszynę parową – uruchomiono ją, jako pierwszą na kontynencie, w kopalni Fryderyk w Tarnowskich Górach. Dzięki Redenowi w gliwickiej hucie żelaza, jednej z pierwszych na Górnym Śląsku, użyto po raz pierwszy na kontynencie koksu, jako paliwa w wielkim piecu hutniczym (w 1796r.) Reden budował huty w pobliżu złóż węgla kamiennego – tak powstało nowe centrum górnośląskiego przemysłu: w Gliwicach, Chorzowie. Gdy w 1807 r. po przegranej z Napoleonem wydano edykt znoszący poddaństwo chłopów, zasilili oni grono robotników. Trzeba przyznać, że industrializacji nie oparł się też Śląsk austriacki, choć zniesienie poddaństwa chłopów przeprowadzono tam 40. lat później. Narodziny kapitalizmu na początku XIX w. przeobraziły stosunki gospodarczo-ekonomiczne. Bogaty w surowce Górny Śląsk pokryły kopalniane szyby, hałdy i piece hutnicze. Wyrosły nowe miasta, w których powstawały całe kolonie domów robotniczych tzw. „familoków”, z pełnym zapleczem socjalnym. Większość z nich stoi do dziś. Przeprowadzano akcje kolonizacyjne, sprowadzając Niemców. Rozwijano szlaki komunikacyjne, budując drogi bite, wodne i żelazne. Od połowy XIX w. w miastach powstawały murowane kilkupiętrowe kamienice, okazałe budowle komunalne, a na początku XX w. pojawiły się tramwaje.

Powstania Śląskie

Trzykrotne zbrojne wystąpienia polskiej ludności Górnego Śląska przeciw Niemcom, mające na celu przywrócenie tego regionu Polsce, która odrodziła się po prawie 200. latach zaborów, w 1918 r. Do wybuchu I powstania w sierpniu 1919 r. doprowadziło niezadowolenie ludności polskiej z decyzji aliantów o plebiscycie na Śląsku oraz terror i represje niemieckie wobec ludności polskiej. Objęło prawie cały okręg przemysłowy i powiaty południowe. Zostało krwawo stłumione przez Niemców, a rząd polski, zaangażowany w politykę wschodnią, nie poparł powstania. Gdy na mocy postanowień traktatu wersalskiego z 1919 r. powołano w Bytomiu Polski Komitet Plebiscytowy, jego działalność była paraliżowana przez administrację i policję niemiecką. Dodatkowo bojówki niemieckie próbowały zbrojnie opanować teren plebiscytowy, organizowały pogromy ludności i napady na polskie lokale. Doprowadziło to do wybuchu w 1920 r. II powstania, w wyniku którego policję niemiecką zastąpiono mieszaną polsko-niemiecką. III powstanie, którego dyktatorem został Wojciech Korfanty, wybuchło w maju 1921 r. po plebiscycie na Śląsku, kiedy to Komisja Międzysojusznicza wysunęła projekt przyznania Niemcom prawie całego obszaru plebiscytowego. W ciągu paru dni powstańcy opanowali prawie cały ten obszar. Największa bitwa rozegrała się 21-27 maja w rejonie Góry św. Anny W wyniku zabiegów Komisji Międzysojuszniczej w czerwcu walczące strony oddzielono kordonem wojsk alianckich. Mimo, że rząd polski oficjalnie ponownie odciął się od odpowiedzialności za wybuch powstania, to w jego wyniku Rada Ambasadorów podjęła 20 października 1921 r. decyzję o korzystniejszym dla Polski podziale Górnego Śląska.

Wojciech Korfanty

Urodzony w Siemianowicach patriota, walczący o polskość na Górnym Śląsku. Jego broszura „Precz z Centrum” dała początek polskiemu ruchowi narodowemu na tych terenach. W 1903 r. został posłem reprezentującym polskie interesy w Landtagu i Reichstagu. Po zakończeniu I wojny jego postawa w przededniu wyborów parlamentarnych i komunalnych odegrała wybitną rolę, kształtując postawę Górnoślązaków, którzy odmówili głosowania na kandydatów z niemieckich list wyborczych. Był nieugiętym obrońcą praw Polaków, komisarzem plebiscytowym, dyktatorem III Powstania Śląskiego. Utworzony przez niego Blok Narodowy wygrał pierwsze wybory do Sejmu Śląskiego we wrześniu 1922r. Odgrywał czołową rolę w II Rzeczypospolitej, jako przywódca partii chadeckiej i wicepremier RP(1923r.). Po zamachu majowym w 1926 r. znalazł się w opozycji do Józefa Piłsudskiego i popierającego go wojewody śląskiego, Michała Grażyńskiego. Zwolennicy Korfantego stanowili większość, a jednak w 1930 r. ich przywódca znalazł się w więzieniu brzeskim. W 1935 r., ścigany przez obóz sanacji, schronił się w Czechach. W 1939 r. został ponownie aresztowany i zmarł. Jego pogrzeb, który odbył się w sierpniu 1939 r. był wielką manifestacją patriotyczną.

Kopiec Wyzwolenia w Piekarach Śląskich

Usypano go w latach 1932-37 dla uczczenia 15. rocznicy wyzwolenia Górnego Śląska, 250. rocznicy przemarszu wojsk Jana III Sobieskiego pod Wiedeń i trzech Powstań Śląskich. Piekary słynęły z krzewienia polskości. Bazylika piekarska z cudownym obrazem Matki Boskiej Piekarskiej była w XIX w. szczególnie ważnym ogniwem polskiego życia duchowego i polskości w ogóle. Do dziś coroczne pielgrzymki do Piekar gromadzą w maju tłumy mężczyzn, a w sierpniu kobiet.
Juliusz Ligoń - kowal-poeta, którego sztuki grywały amatorskie teatry polskie na Górnym Śląsku, co było jednym z istotnych czynników pobudzania świadomości narodowej.
Karol Miarka – nauczyciel, publicysta i wydawca z ziemi pszczyńskiej, który walczył o przywrócenie języka polskiego do szkół i urzędów. Był niezwykle oddany polskiej sprawie na Górnym Śląsku w dobie „Kulturkampfu”, czyli okresie nasilenia akcji germanizacyjnej.
Paweł Stalmach – jeden z założycieli Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego, domagającej się przywrócenia języka polskiego w szkołach i urzędach. Redaktor „Tygodnika Cieszyńskiego”, który był pierwszym polskim czasopismem w Cieszynie.
Józef Szafranek – proboszcz bytomskiej parafii mariackiej. Walczył o przyłączenie ziem Górnego Śląska do przyszłej, niepodległej Polski. Jako górnośląski poseł dwóch kadencji parlamentu pruskiego, domagał się w Berlinie praw dla Polaków i przywrócenia języka polskiego do szkół.
Juliusz Roger – niemiecki lekarz wielce zasłużony dla Górnego Śląska. Zbudował szpitale w Rudach Wielkich i Rybniku, sierociniec w Łyskach, rozbudował szpital w Pilchowicach. Był też etnografem i w 1863 r. wydał pracę pt. ”Pieśni ludu polskiego na Górnym Śląsku z muzyką”.

Śląsk Cieszyński

To południowo-wschodnia część Śląska. W latach 1291-1625 księstwo piastowskie ze stolicą w Cieszynie. W tym czasie stanowiło lenno królów czeskich, potem znalazło się pod władzą Habsburgów. Po I wojnie światowej podzielony został przez Radę Ambasadorów w Paryżu w 1920 r. między Polskę i Czechy. Polska otrzymała wtedy część na wschód od rzeki Olzy. Przyznanie nam Zaolzia nastąpiło w 1938 r. na mocy układu monachijskiego – przykre, że w czasie zajmowania przez Hitlera Słowacji.

Dolny Śląsk

To pojęcie geograficzne określające ziemie nad środkową Odrą. W I połowie XIII w. były to tereny księstwa piastowskiego Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego, które wkrótce rozpadło się na wiele mniejszych księstw. Od XIX w. znalazł się pod zaborem pruskim i został podzielony na rejencje: wrocławską i legnicką. Powrócił do Polski w 1945 r.

Górny Śląsk

To pojęcie geograficzne określające ziemie nad górną Odrą, a ściślej, od XV do XVIII w. tereny księstw: opolskiego, raciborskiego, cieszyńskiego, karniowskiego, opawskiego i państwa pszczyńskiego. Od 1742 r. w rękach Prus. Do Polski powróciła jego wschodnia część w 1921 r., a reszta po zakończeniu II wojny światowej.

Śląskie Wojny

To wojny między Prusami a Austrią o panowanie nad Śląskiem, stanowiące fragment austriackiej wojny sukcesyjnej. I wojna w latach 1740-42 rozpoczęła się najazdem pruskiego Fryderyka II na Śląsk i zakończyła zagarnięciem przez Prusaków większości tych terenów wraz z ziemią kłodzką. II wojna to lata 1744-45 – działania podjęte przez Fryderyka II były dla niego zwycięskie i potwierdziły decyzje podjęte po I wojnie. III wojna tzw. siedmioletnia trwała w latach 1756-63 i zakończyła się całkowitym opanowaniem przez Prusy bogatego Śląska, co ułatwiło im w przyszłości sięgnięcie po przewodnictwo w Rzeszy. Podbój Śląska, jak twierdzą niektórzy historycy, stał się przygotowaniem do rozbiorów Polski, a dla ludności oznaczał wzmożoną germanizację.

Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Śląsk”

Założony przez Stanisława Hadynę w 1953 r. już w następnym roku dał pierwszy koncert, uświetniając nim Barbórkę. Miał w swym repertuarze głównie folklor Śląska, Podhala i ziemi krakowskiej oraz polskie pieśni i tańce narodowe. Zdobył światowy rozgłos i uznanie.

Bibliografia:
Dariusz Kortko, Tomasz Tomaszewski, Cześć pracy. Krótka historia śląskiej doli, National Geographic nr 10 2009 r.
Encyklopedia Powszechna PWN tom IV, Wrszawa1976
Jan Drabina, „Górny Śląsk” Przewodnik historyczny, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2002r.