Może wydawać się, że średniowieczni budowniczowie mieli ułatwione zadanie. Najwcześniejszy okres ich pracy przypadał przecież na zmierzch starożytności – okresu, w którym rozwinęły się wspaniałe formy architektoniczne, tak samo piękne, jak funkcjonalne. Trzeba jednak pamiętać, że z początkami wieków średnich wiąże się istotny regres, nie tylko w obszarze społecznym czy kulturalnym. Z dorobku starożytnych mogła korzystać tylko niewielka część Europy, reszta musiała zaczynać właściwie od zera, korzystając częściowo ze starożytnej myśli, a częściowo z własnej kreatywności. 

Architektura średniowiecza – charakterystyka

Wczesne średniowiecze było niespokojnym okresem. Brak stabilności politycznej miał silne odzwierciedlenie w ówczesnej architekturze. Większość budynków musiała pełnić dwojaką funkcję – właściwą dla danego typu zabudowań i obronną. Uwidoczniało się to w charakterystycznych elementach konstrukcji. Mowa m.in. o masywnych murach, małych oknach wykutych na znacznej wysokości i otworach strzelniczych.

Z czasem, gdy sytuacja na arenie międzynarodowej stała się nieco stabilniejsza, architektura średniowiecza zaczęła zyskiwać bardziej ozdobną formę, podkreślającą rolę religii w życiu społeczeństwa. Smukłe budowle zaczęły sięgać wysoko ku niebu, jakby miały zbliżyć człowieka do Boga.

Zmiany postępowały nie tylko w obszarze budynków sakralnych i będących ośrodkami władzy. Te były widoczne także obszarze zabudowań wiejskich. Postępujący feudalizm w średniowieczu z czasem zmarginalizował rolę zagród na rzecz większych gospodarstw folwarcznych. Z czasem zaczęły rozwijać się też struktury miejskie. 

Dominujące style w średniowieczu

Wieki średnie zapoczątkowały oryginalne style architektoniczne. Faktem jest, że te w pewnej części pozostawały pod wpływami starożytności, ale z całą pewnością nie można stwierdzić, że były ich wiernym odwzorowaniem.

Najwięcej elementów antycznej architektury przetrwało w południowo-wschodniej części Europy. W krajach znajdujących się pod wpływami bizantyjskimi dawne budynki po prostu dostosowano do nowej funkcji. Zachodnia część Starego Kontynentu była natomiast w znacznie większym stopniu wyniszczona najazdami barbarzyńskich plemion. To wymusiło konieczność wzniesienia nowych zabudowań, z elementami starożytnymi, ale nieco lepiej dostosowanych do potrzeb epoki.

Najwcześniejszy styl średniowieczny określa się mianem przedromańskiego, który w Europie obowiązywał od upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, aż do początku drugiego tysiąclecia. Powstawały wówczas niewielkie kościoły w firmie walca ze stożkowym dachem (rotundy). Charakterystyczną cechą ówczesnych budowli były masywne mury, jednoznacznie wskazujące na ich funkcję obronną, podobnie zresztą jak niewielkie okna i otwory strzelnicze. 

Na początku X wieku w Europie Zachodniej wykształcił się styl romański, który w kolejnym stuleciu dotarł do pozostałych krajów Starego Kontynentu. Zabudowania zyskały wówczas ciężką bryłę, a wieże zaczęto wznosić na planie kwadratu. To przekładało się na wrażenie surowości, ciężkości i monumentalności.

Kościoły zaczęto wznosić na planie krzyża łacińskiego i na planie centralnym. Utrzymała się ich podwójna rola, bo poza funkcją ośrodka kultu miały też znaczenie dla obronności. Styl romański, w którym dominowały proste bryły geometryczne, wyraźnie zaznaczał i wyróżniał poszczególne części budynku – każda była nakryta osobnym dachem.

Styl romański powstał w Europie Zachodniej, po okresie renesansu karolińskiego, skąd dotarł do pozostałych obszarów Starego Kontynentu. Należy jednak podkreślić, że swoiste połączenie elementów budownictwa rzymskiego, bizantyjskiego i karolińskiego swoim zasięgiem objęło także dalsze obszary. W okresie wypraw krzyżowych styl romański upowszechnił się także w Palestynie i Syrii.

Przykłady średniowiecznej architektury romańskiej to:

  • rotunda św. Marcina na Vyšehradzie,
  • katedra w Pizie,
  • katedra w Limburgu,
  • kościół św. Andrzeja w Krakowie,
  • archikolegiata w Tumie pod Łęczycą.   

Późne średniowiecze było okresem znacznie stabilniejszym, więc funkcja obronna zabudowań sakralnych mogła zejść na dalszy plan. Masywne konstrukcje zaczęły ustępować miejsca znacznie smuklejszym, strzelistym budynkom gotyckim.  

Gotyk narodził się w XII wieku, we Francji i dominował w Europie aż do XV stulecia. O ile jego poprzednik dominował przede wszystkim w obszarze architektury zabudowań sakralnych, to gotyk szeroko objął swoi zasięgiem także budownictwo świeckie. Gdy cechy obronne budynków przestały mieć kluczowe znaczenie, na pierwszy plan wysunęły się ich walory estetyczne, co uczyniło ten styl znacznie bardziej ozdobnym. W lekkich, często ażurowych ścianach pojawiły się obszerne okna, a całe zabudowania zaczęły być bogato zdobione.

Przykłady architektury gotyckiej to:

Średniowieczne techniki budowlane

W stylu przedromańskim dominującym budulcem był kamień, podobnie zresztą jak w romańskim, w którym szerokie zastosowanie znajdował piaskowiec, wapń i granit. Wnętrza standardowo dzielono na trzy nawy, oddzielone masywnymi kolumnami i filarami. Te elementy nie spełniały wyłącznie funkcji estetycznej, ale także podporową. Nad nawami głównymi stosowano sklepienie kolebkowe, natomiast nad bocznymi – krzyżowe.

Wraz z nastaniem stylu gotyckiego, nastąpiło coraz powszechniejsze wykorzystanie cegły jako materiału budowlanego. Budynki gotyckie były znacznie wyższe od romańskich. Miały budowę szkieletową. Zyskały sklepienia krzyżowo-żebrowe, gwieździste, kryształowe i sieciowe. Budowniczowie zaczęli stosować łuki przyporowe, których zadaniem było przejmowanie siły parcia ze sklepienia i przekazywanie jej na zewnętrzne przypory. To umożliwiło zmianę w obszarze budowy ścian, w których pojawiły się duże otwory okienne, wypełnione witrażami. 

Średniowieczne zamki i warownie

Średniowieczne zamki „wyrosły” na drewnianych i drewniano-ziemnych osadach obronnych. Zabudowania wykorzystujące elementy już istniejących grodów dominowały we wczesnym średniowieczu. Z czasem zaczęto wznosić zamki z kamienia i cegły, od początku do końca zaprojektowane jako linia obrony przed atakiem nieprzyjaciela.

Jak wyglądał średniowieczny zamek? Składał się z zabudowań obronnych, administracyjnych, mieszkalnych, gospodarczych i sakralnych, szczelnie otoczonych potężnymi umocnieniami. Tę funkcję spełniały mury najeżone blankami i zaopatrzone w narożne baszty. Dominującym elementem konstrukcji zamku była wieża. Wysoka, wznosząca się ponad najwyższy punkt okolicy, stanowiła ostatnią linię w zamkowym systemie defensywnym.

Klasztory w średniowieczu

Określone wzorce architektoniczne obowiązywały także w obszarze zabudowań klasztornych. Zakony w średniowieczu otaczały swoje siedziby masywnymi, wysokimi murami, za którymi mieścił się rozległy kompleks. W jego centrum znajdowały się główne budowle z przylegającymi do nich dziedzińcami: kościół, refektarz z kuchnią, dormitorium, kwatery wyższych dostojników zakonnych i kapitularz. Wokół nich skupione były zabudowania gospodarcze: spichlerz, młyn, piekarnia, browar i stajnie. Połać ziemi była podzielona na ogrody, sady i stawy rybne.

Dekoracje w architekturze średniowiecznej

Obronny charakter budowli romańskich czynił je ubogimi w zdobienia, zwłaszcza w części zewnętrznej. W największych świątyniach nad wejściem pojawiały się trzy portale. Zdarzało się, że takie zagłębienia były zdobione kamiennymi rzeźbami (rzadziej wykonanymi z brązu), przedstawiającymi wizerunki świętych. Także wnętrza kościołów były ubogo zdobione, zwłaszcza w krajach słowiańskich. Rzeźby i płaskorzeźby przedstawiały sceny ze Starego i Nowego Testamentu. Te drugie miały pełnić funkcję edukacyjną i najczęściej były okraszone komentarzem. Malarstwo ścienne było rozpowszechnione głównie we Francji, w Hiszpanii i Niemczech. Z kolei we Włoszech znacznie popularniejsze były mozaiki. 

Styl gotycki był znacznie bardziej ozdobny. Małe okna ustąpiły miejsca wielkim witrażom i rozetom. Na budynkach zaczęły pojawiać się kunsztowne zdobienia w formie bogato zdobionych portali, sterczyn, kwiatonów, maszkaronów i rzygaczy. We wnętrzach pojawiły się charakterystyczne gotyckie służki, które zastąpiły romańskie filary.