Stanowisko archeologiczne w Kołacie zostało odkryte w 1990 roku w czasie prowadzonych przez Muzeum badań powierzchniowych, tzw. akcji Archeologicznego Zdjęcia Polski.
Badania wykopaliskowe podjęte zostały w Kołacie dopiero w 2002 roku. Wtedy stwierdzono tutaj obecność cmentarzyska kultury łużyckiej, cmentarzyska kultury pomorskiej, natomiast zupełnie nie uchwycono w materiale archeologicznym powierzchniowym cmentarzyska rzymskiego z II w. n.e. Wyniki przyszły później, po ośmiu sezonach badań wykopaliskowych.
Stwierdzono w Kołacie niezwykłą koncentrację osadnictwa, od wczesnej epoki brązu, czyli mniej więcej ok. 1600 lat p.n.e., kiedy pojawia się tutaj ludność kultury trzcinieckiej. Następnie po ok. 400-500 latach przerwy, ludność kultury łużyckiej zakłada tutaj swoje cmentarzysko ok. 900 lat p.n.e. i ponownie po ok. 500-600 latach pojawia się ludność kultury pomorskiej, która incydentalnie zakłada tutaj dotychczas odkryte tylko dwa groby tzw. kultury pomorskiej albo kultury grobów kloszowych, bo i tak w archeologii w młodszej fazie kultury pomorskiej nazywa się tę kulturę. Następnie w II w. ludność kultury wielbarskiej, która przyszła do nas na te tereny z północy Polski, z ujścia Wisły, założyła swoje cmentarzysko, liczyło ono 104 groby. Całość cmentarzyska została wyeksplorowana. Po ok. 800 latach przerwy ludność miejscowa zainteresowała się tym terenem i założyła tu osadę mniej więcej w końcu IX-X w. i do ok. XI w. funkcjonowała ona w osadzie typu otwartego, czyli dzisiejszej wsi. Po wcześniejszych badaniach powierzchniowych stwierdzono w najbliższej okolicy stanowiska archeologicznego w Kołacie kilka punktów osadniczych związanych z osadnictwem wczesnośredniowiecznym. Należy sądzić, że ze względu na ukształtowanie terenu chodzi o jedną osadę. Obecnie archeolodzy z muzeum badają jeden z członów tej osady (jedną zagrodę) i po dwóch sezonach wykopaliskowych mają jeszcze sporo przed sobą.
Wykopaliska finansowane są z budżetu Wojewody Kujawsko-Pomorskiego przekazanego za pośrednictwem Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz ze środków Muzeum.
