Zaporoże to serce kozackiej Ukrainy. Tu historia spotyka się z industrializacją

Spis treści:

1. Na obu brzegach Dniepru
2. Historia Zaporoża
3. Skarby Zaporoża

W Zaporożu, wspomnienie po Siczy Zaporoskiej, opartej na wolności i oporze wobec scentralizowanej władzy, spotyka się z dziedzictwem narzuconej, tytanicznej modernizacji, która dosłownie i w przenośni zatopiła stary świat. Dniepr, najdłuższa rzeka Ukrainy i centralna oś miasta, był zarówno świadkiem kozackich wypraw, jak i ofiarą inżynieryjnego geniuszu, który na zawsze zmienił jego bieg. Spacer po Zaporożu to podróż przez epoki i idee, od zrekonstruowanych fortyfikacji kozackich na wyspie Chortyca, przez surowe, geometryczne piękno konstruktywistycznej architektury, aż po ukryte perełki techniki i przyrody.

Na obu brzegach Dniepru

Zaporoże, stolica obwodu zaporoskiego i jedno z najważniejszych centrów administracyjnych, przemysłowych i kulturalnych regionu, znajduje się w południowo-wschodniej części Ukrainy. Miasto majestatycznie rozciąga się po obu stronach Dniepru. To właśnie strategiczne położenie od wieków definiowało jego znaczenie.

Nazwa miasta jest nawiązaniem do jego geografii i historii. „Zaporoże” oznacza dosłownie „za progami”, co odnosi się do dziewięciu skalnych progów, które niegdyś przegradzały bieg rzeki, czyniąc żeglugę trudną i niebezpieczną. Te naturalne bariery, które przez wieki wpisywały się w krajobraz regionu, zniknęły w latach 30. XX wieku, zalane wodami zbiornika utworzonego przez tamę Dnieproges. Dziś jedynym wspomnieniem po nich jest nazwa miasta.

Dosłowna i metaforyczna oś miasta

Dniepr w Zaporożu jest czymś więcej niż tylko rzeką. Najpierw, przez swoje naturalne ukształtowanie, stworzył unikalną kulturę kozaczyzny, której tożsamość była nierozerwalnie związana z wyspami i bogactwem rzeki. W XX stuleciu, ujarzmiona przez człowieka rzeka stała się narzędziem, które zniszczyło ten pierwotny krajobraz, aby stworzyć nową, przemysłową tożsamość miasta.

Historia Zaporoża

Na historię miasta składa się kilka epok: okres wolności, podboju, rewolucji i transformacji. Każda z nich pozostawiła na tej ziemi trwały ślad, tworząc unikatową tożsamość współczesnego Zaporoża.

Kolebka wolności

Od XVI do XVIII wieku historyczna kraina Zaporoża była ojczyzną Kozaków – niejednolitej etnicznie grupy, która na słabo zaludnionych terenach stworzyła zorganizowaną, częściowo niezależną społeczność o charakterze militarnym. Sercem i głównym ośrodkiem tej quasi-republiki była Sicz Zaporoska – warowny obóz wojskowy, który wielokrotnie zmieniał swoje położenie. Kozacy stworzyli własną organizację, na czele której stał hetman, stając się znaczącą siłą polityczną i militarną na rubieżach Rzeczypospolitej, Imperium Osmańskiego i Carstwa Rosyjskiego.

Narodziny Aleksandrowska

W 1770 roku, w ramach budowy tzw. Linii Dnieprzańskiej, Cesarstwo Rosyjskie założyło Twierdzę Aleksandrowską. Jej głównym celem była ochrona południowych granic imperium przed najazdami Tatarów krymskich oraz, co równie istotne, ostateczne podporządkowanie niepokornych Kozaków zaporoskich carskiej władzy.

Po likwidacji Siczy (w 1775 roku) i aneksji Krymu, twierdza straciła swoje militarne znaczenie. Osada, która wokół niej wyrosła, w 1806 roku otrzymała prawa miejskie i nową nazwę – Aleksandrowsk.

Rozwój miasta rozpoczął się w drugiej połowie XIX wieku. Właśnie wtedy rozpoczęła się budowa kolei łączącej centralną Rosję z Krymem, a miasto przekształciło się w ważny węzeł komunikacyjny i port rzeczny, gdzie zaczął rozkwitać handel i przemysł.

Przemysłowa rewolucja

XX wiek całkowicie odmienił oblicze miasta. Już w 1921 roku, w symbolicznym geście powrotu do historycznych korzeni, władze radzieckie zmieniły nazwę z Aleksandrowska na Zaporoże. Jednak nie chodziło o przywołanie kozackiej przeszłości, a o budowę nowej, industrialnej przyszłości.

Polityka industrializacji, którą prowadził Józef Stalin, przewidywała realizację jednego z najambitniejszych projektów gospodarczych w historii ZSRR. Mowa o budowie Dnieprzańskiej Elektrowni Wodnej, znanej jako Dnieproges. Ta gigantyczna zapora, w momencie ukończenia jedna z największych na świecie, nie tylko dostarczyła energii dla nowo powstających hut i fabryk, ale na zawsze zmieniła geografię regionu, zatapiając historyczne progi dnieprzańskie. Zaporoże stało się jednym z kluczowych ośrodków przemysłowych Związku Radzieckiego.

Projekt był realizowany od 1927 do 1932 roku. Przez 24 lata ten kolos dzierżył tytuł największej elektrowni wodnej, zarówno w ZSRR, jak i w całej Europie. Wybudowana zapora mierzyła 760 m długości i 60 m wysokości. Utworzony dzięki niej zbiornik wodny, Zbiornik Dnieprzański, osiągnął powierzchnię 420 kilometrów kwadratowych.

Droga ku niepodległości

W sierpniu 1941 roku, w obliczu nacierających wojsk niemieckich, tama została celowo wysadzona przez wycofujące się oddziały Armii Czerwonej. Potężna fala powodziowa, która spłynęła w dół rzeki, pochłonęła dziesiątki tysięcy ofiar. Zginęli zarówno żołnierze, jak i cywile. Zniszczona ponownie przez Niemców podczas ich odwrotu w 1943 roku, tama została odbudowana po wojnie i stała się symbolem powojennej rekonstrukcji.

W kolejnych dekadach przemysłowy rozwój regionu był kontynuowany. Zwieńczeniem tego procesu była budowa Zaporoskiej Elektrowni Jądrowej, która do dziś pozostaje największym tego typu obiektem w Europie.

Po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w 1991 roku miasto, podobnie jak cały kraj, stanęło przed wyzwaniami transformacji gospodarczej. Rozpoczął się również proces dekomunizacji, w ramach którego zmieniono nazwy dziesiątek ulic.

Skarby Zaporoża

Może się wydawać, że we współczesnym Zaporożu dominuje typowo industrialny krajobraz. To w dużej mierze prawda, jednak należy podkreślić, że rozległa Dolina Dniepru znacząco łagodzi jego surowe oblicze, urozmaicając go stepowymi terenami i wychodniami skalnymi.

Duch kozaczyzny

Największą atrakcją miasta bez cienia wątpliwości jest Chortyca – największa, bo osiągająca długość 12,5 i szerokość 2,5 km, wyspa na Dnieprze. Ze względu na nieprzeciętną wartość dziejową, 18 września 1965 roku, decyzją Rady Ministrów Ukraińskiej SRR, utworzono tam rezerwat historyczno-kulturalny. Jego zasięg obejmuje także inne wyspy rzeczne (Bajda, Dubowyj, Rostiobyn i Try Stohy), a także skałę Błyzniuky i uroczysko Wyrwa.

W Północnej części wyspy znajduje się jedno z największych atrakcji miasta. Mowa o Kompleksie Historyczno-Kulturalnym „Sicz Zaporoska” – zrekonstruowanym obozie kozackim. Nie jest to dokładna replika żadnej z historycznych Siczy, a uogólniony, zbiorowy obraz kozackiej stolicy z XVI–XVIII wieku. Całość otoczona jest potężnymi fortyfikacjami – wałem ziemnym, fosą i drewnianym ostrokołem z wieżami strażniczymi. Wewnątrz można podziwiać tradycyjne kurenie, kuźnię, warsztat garncarski, karczmę i majdan z cerkwią Opieki Matki Bożej, która była duchowym centrum każdej Siczy.

Obok zrekonstruowanego obozu znajduje się nowoczesny budynek Muzeum Historii Kozaków Zaporoskich, otwarty w 1983 roku. Jego zbiory liczą ponad 32 tysiące eksponatów, które przedstawiają historię tych ziem, od czasów starożytnych, aż po współczesność.

Żeby w pełni poczuć ducha dawnych wojowników, warto odwiedzić południową część wyspy. Odbywają się tam pokazy woltyżerki, władania szablą i tradycyjnych kozackich sztuk walki, znanych jako spas. To dynamiczne widowisko ożywia historię i pozwala docenić niezwykłe umiejętności, z których słynęli Kozacy.

Betonowy tytan

Dominująca nad panoramą miasta Dnieprzańska Elektrownia Wodna jest czymś więcej niż tylko obiektem przemysłowym. To monumentalny pomnik epoki, symbol triumfu człowieka nad naturą i klucz do zrozumienia industrialnej tożsamości Zaporoża.

Zaprojektowana przez wybitnych architektów konstruktywizmu, tama jest arcydziełem inżynierii i designu tamtej epoki. Jej łukowata konstrukcja z betonu zbrojonego ma około 60 metrów wysokości, a jej długość, w zależności od sposobu pomiaru, podawana jest w zakresie od 760 do 1300 metrów.

Zanim Ukraina padła ofiarą rosyjskiej inwazji, turyści mogli zwiedzić centrum kontroli, częściowo turbinownię i muzeum znajdujące się w budynku administracyjnym. Dostępny był też punkt widokowy z fantastyczną panoramą tamy i elektrowni.

Prospekt Soborny

Główna arteria Zaporoża, prospekt Soborny, to znacznie więcej niż tylko ulica. To długa na niemal 11 km oś czasu, wzdłuż której zapisana jest historia miasta, od czasów carskich, aż po współczesność.

Aleja rozciąga się między dworcem kolejowym Zaporoże-1 na południu a placem przy zaporze na północy, przecinając cztery dzielnice miasta. Do 2016 roku nosiła nazwę Prospekt Lenina, a jej północny kraniec wieńczył monumentalny pomnik wodza rewolucji. Zarówno pomnik, jak i nazwa zostały usunięte w ramach ogólnokrajowej dekomunizacji, co symbolicznie zamknęło radziecki rozdział w historii miasta. Aleja prowadzi do wielu ciekawych miejsc, w tym do fabryki samochodów ZAZ i na tereny dawnej Twierdzy Aleksandrowskiej.

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.