Ten górski ssak to rzadkie zwierzę. Łatwiej go usłyszeć niż zobaczyć

Spis treści:

1. Krępy i duży
2. Gdzie można spotkać świstaka tatrzańskiego?
3. Dwucyklowy tryb życia świstaka
4. Społeczne, rodzinne i towarzyskie zwierzę, które czasami bywa okrutne
5. Ile świstaków żyje w Tatrach?

Tatrzańskie królestwo zwierząt jest całkowicie inne od fauny nizinnej Polski. O ile w piętrach reglowych łatwo można spotkać gatunki powszechne, to do życia w wyższych partiach przystosowały się tylko nieliczne zwierzęta. W tych specyficznych warunkach wykształciło się wiele endemitów. Jednym z nich jest świstak tatrzański, największy ze wszystkich występujących w Tatrach gryzoni.

Krępy i duży

Świstak tatrzański (Marmota marmota latirostris) to gryzoń z rodziny wiewiórkowatych, zaliczany do gatunku świstak alpejski. Ma krępą, stożkowatą sylwetkę, która wyróżnia go na tle innych tatrzańskich ssaków. Nie tylko to. To jeden z największych przedstawicieli swojego rzędu w Europie. Rozmiarami ustępuje tylko bobrowi europejskiemu. Świstak tatrzański osiąga od 45 do 65 cm długości. Mówimy tu zatem o zwierzęciu większym od niejednego kota domowego.

Masa ciała świstaka zmienia się wraz z porą roku. Na wiosnę, dojrzały samiec waży od 2,7 do 3,4 kg, natomiast samica – od 2,5 do 3 kg. To czas, kiedy zwierzęta zaczynają gromadzić zapasy energii na długie zimowe miesiące. Wtedy świstaki zaczynają przyjmować więcej kalorii, by rozbudować tkankę tłuszczową brunatną. Do jesieni, ich masa wzrasta o ok. 2–2,5 kg.

Futro świstaka tatrzańskiego składa się z dwóch typów włosów. Wierzchnią część okrywy tworzą długie i mocne włosy okrywowe. Pod nimi znajduje się podszerstek, składający się z krótszej, za to zwartej, lekko skręconej sierści o wełnistej strukturze. To właśnie ta warstwa tworzy chroniącą przed chłodem izolację. Poszczególne osobniki mają ciemnoszare, jasnobrązowe lub rude umaszczenie. Ubarwienie zależy od dominacji danej barwy w poszczególnych partiach włosów.

Siekacze świstaka tatrzańskiego

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech świstaka są jego długie siekacze. Jak u większości gryzoni, te dłutowate zęby, doskonale przystosowane do obgryzania i rozdrabniania pokarmu roślinnego, rosną przez całe życie zwierzęcia.

U młodych osobników siekacze są jasne. Z wiekiem zaczynają przybierać pomarańczowy odcień. Wbrew pozorom, nie świadczy to o chorobie. Zmiana zabarwienia wynika z obecności związków żelaza w szkliwie, które czynią je twardszym i odporniejszym na ścieranie.

Świstak tatrzański a świstak alpejski

Czym świstak tatrzański różni się od swojego alpejskiego kuzyna? Kluczową różnicą, która pozwoliła wyodrębnić świstaka tatrzańskiego jako podgatunek, jest budowa czaszki. W porównaniu ze zwierzętami żyjącymi w Alpach, te występujące w Tatrach mają szerszą i bardziej spłaszczoną kość nosową (w części twarzowej).

Pozostałe różnice dotyczą umaszczenia futra oraz masy ciała. Świstak alpejski ma ciemniejsze futro od podgatunku tatrzańskiego. Poza tym jest od niego nieco cięższy.

Gdzie można spotkać świstaka tatrzańskiego?

Przedstawiciele podgatunku Marmota marmota latirostris zamieszkują wyłącznie Tatry, w Polsce i na Słowacji. Ich stanowiska znajdują się powyżej piętra regla górnego, na wysokości od 1500 do 2300 m n.p.m., przy czym należy podkreślić, że większość siedlisk jest zlokalizowana w obrębie piętra hal, które rozpościera się powyżej 1800 m n.p.m.

Świstak upodobał sobie stoki o nachyleniu mniejszym niż 40 stopni. Wybiera nasłonecznione zbocza, gdzie może się wygrzewać i ma największe szanse na zdobycie pożywienia. Są to przede wszystkim stoki o wystawie południowej, południowo-wschodniej i wschodniej. Kolejnym warunkiem, który musi spełniać potencjalne stanowisko, jest miąższość gleby. Jej warstwa musi być na tyle gruba, by zwierzęta mogły swobodnie kopać nory, zarówno letnie (płytsze), jak i zimowe (głębsze).

Dwucyklowy tryb życia świstaka

Życie świstaków tatrzańskich toczy się w dwutrybowym cyklu. Zwierzęta pozostają aktywne w miesiącach letnich. Wraz z nadejściem zimy, zapadają w stan hibernacji.

Czas godów i uzupełniania energii

Na przełomie kwietnia i maja rozpoczyna się okres letniej aktywności świstaka. Mogłoby się wydawać, że po wybudzeniu z długiego snu zimowego, zwierzęta w pierwszej kolejności przystąpią do uzupełniania zapasów energii, ale nie. Pierwszą wiosenną aktywnością tych zwierząt jest prokreacja.

„Ekspresowe gody” mają swoje uzasadnienie – świstaki muszą wydać potomstwo, a młode muszą usamodzielnić się, zanim nastąpi kolejna zima. Ciąża trwa ok. 33 dni. W drugiej dekadzie czerwca rodzi się do sześciu młodych, które pozostają pod opieką samicy przez ok. miesiąc.

Dopiero po kopulacji wyruszają na poszukiwanie pożywienia. Świstaki są aktywne w ciągu dnia. Większość czasu poświęcają na żerowanie i patrolowanie terenu.

Okres zimowej hibernacji

Na przełomie września i października, gdy temperatura ulega obniżeniu, dni stają się krótsze i zmniejsza się dostępność pożywienia, kończy się czas letniej aktywności świstaków, a rozpoczyna okres snu zimowego. Przez najbliższe miesiące zwierzęta będą korzystać z zapasów energetycznych, które zgromadziły w okresie letniej aktywności.

Gdy świstaki zaczynają „wychwytywać” naturalne sygnały, zwiastujące zbliżającą się zimę, zaczynają układać się na samym dnie nory zimowej, zwijając się w kłębek. Co wówczas dzieje się z ich organizmem? Procesy metaboliczne zaczynają zwalniać. Dzięki temu temperatura ciała spada z wyjściowych 37,7 stopni Celsjusza do ok. 8–10 stopni, a w wyjątkowych sytuacjach – do 3–5 stopni. Częstość oddechów spada z 16 do zaledwie 4–5 na minutę, a praca serca – z 220 skurczów do 30 na minutę.

Sen zimowy jest szczególnie obciążający dla młodych osobników. Żeby mogły przetrwać ten czas, starsze zwierzęta, które naturalnie gromadzą więcej tkanki tłuszczowej, otaczają je szczelnym pierścieniem.

Sen zimowy świstaków nie trwa nieprzerwanie. Zwierzęta budzą się co ok. 3 tygodnie. Taka pobudka trwa od 12 do 30 godzin. Najczęściej jest podyktowana potrzebą wydalenia moczu, choć nie zawsze. Sen zimowy może zostać czasowo przerwany, gdy temperatura w schronieniu spadnie poniżej 0 stopni Celsjusza.

Społeczne, rodzinne i towarzyskie zwierzę, które czasami bywa okrutne

Jak wiele innych gryzoni, świstaki tatrzańskie są zwierzętami społecznymi. Przedstawiciele tego gatunku żyją w koloniach. Taka grupa składa się z kilkunastu osobników. Na jej czele stoi dominująca para, poniżej której znajduje się podporządkowane zwierzęta dorosłe (te, które pozostały w grupie z poprzednich lat, czasami także zwierzęta przysposobione), osobniki młodociane (jednoroczne i dwuletnie potomstwo pary dominującej) i młode (szczenięta z bieżącego miotu).

Zwierzęta tworzące kolonię razem śpią, bawią się ze sobą w ciągu dnia i wspólnie budują nory. W grupie panuje ścisła hierarchia. Rozmnażanie jest zarezerwowane dla pary dominującej. Okresowo dochodzi do walk o przywództwo. Czasami dochodzi do zmiany na szczycie hierarchii. Pokonany samiec zostaje wówczas wygnany z kolonii, a nowy samiec alfa zabija część jego potomstwa. W ten sposób pieczętuje swój status.

Ostrożność to jego drugie imię

Swoją polską nazwę gatunkową świstaki zawdzięczają charakterystycznym dźwiękom, które wydają. Mowa o charakterystycznym gwiździe, który wydobywa się z szeroko otwartego pyszczka. Odgłos ten pełni przede wszystkim funkcję ostrzegawczą. Gdy w zasięgu patrolującego teren samca pojawi się zagrożenie, donośnym krzykiem ostrzega resztę kolonii i sam błyskawicznie ewakuuje się do schronienia.

Świstaki są wyjątkowo ostrożne, przez co dla nas – ludzi – pozostają niemal niewidoczne. Trudno zaobserwować to zwierzę w jego naturalnym środowisku, ale za każdym razem, gdy pojawimy się na terytorium danego klanu, świstaki doskonale o tym wiedzą.

Na naszą obecność reagują serią gwizdów o średnim natężeniu. Tak samo ostrzegają się przed lisem lub psem. Co innego, gdy na horyzoncie pojawi się naprawdę poważne zagrożenie. Wówczas świstak wydaje pojedynczy, ostry gwizd. Dla reszty jest to sygnał, że natychmiast muszą schronić się w norze.

Zręczny budowniczy

Skoro o norach mowa, wypada wspomnieć, że te budowane przez świstaki są niezwykle złożone i nie składają się wyłącznie z komory mieszkalnej. Zwierzęta drążą także dość długi korytarz, który pełni funkcję latryny. Poza tym, w trosce o bezpieczeństwo, kopią sieć przypominających labirynt korytarzy ewakuacyjnych, mających zapewnić odwrót w przypadku ataku drapieżnika. Każda nora jest zaopatrzona w kilka otworów wejściowych. Poza dość płytką komorą letnią, świstaki kopią także schronienie zimowe, znajdujące się na głębokości kilku metrów.

Ile świstaków żyje w Tatrach?

Na tatrzańską populację świstaków składa się około 1000 osobników. Większość żyje po stronie słowackiej. W polskich górach mieszka około 200 zwierząt. Niewiele. Nic dziwnego, że „Czerwona lista gatunków zagrożonych” wymienia je w kategorii EN. Oznacza to, że zwierzęta te są zagrożone wymarciem w niedalekiej przyszłości.

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.