Salamandra: od legend o ogniu po współczesną ochronę przyrody

Spis treści:

1. Salamandra plamista – najbarwniejszy płaz Europy
2. Czy salamandry żyją w Polsce?
3. Salamandra czarna – alpejska mistrzyni kamuflażu
4. Czy salamandry są pod ochroną?

Rodzaj Salamandra należy do rodziny salamandrowatych (Salamandridae) i obejmuje kilka gatunków płazów ogoniastych zamieszkujących głównie Europę, Bliski Wschód oraz północną Afrykę. Do najważniejszych gatunków należą: salamandra plamista (Salamandra salamandra) oraz salamandra czarna (Salamandra atra).

To stosunkowo niewielka, ale niezwykle interesująca grupa zwierząt, które przez wieki pobudzały ludzką wyobraźnię. W przeszłości przypisywano im magiczne moce – wierzono, że potrafią żyć w ogniu i są odporne na płomienie. Prawdopodobnie to przekonanie wzięło się stąd, że salamandry, ukrywające się w pniach martwych drzew, często wychodziły z nich podczas pożaru, co sprawiało wrażenie, że „rodzą się z ognia”.

Współcześnie salamandry są postrzegane jako na niezwykle ważny element ekosystemów leśnych i górskich. Przedstawiciele rodzaju Salamandra to płazy prowadzące lądowy tryb życia, w przeciwieństwie do wielu innych ogoniastych, które są silnie związane ze środowiskiem wodnym. Ich ciało jest wydłużone, zakończone ogonem, a skóra – gładka i błyszcząca, pokryta śluzem chroniącym przed utratą wody i infekcjami.

Ciekawostką paleontologiczną jest odkrycie salamandry zatopionej w bursztynie, którego wiek szacuje się na około 20 milionów lat. Znalezisko to dostarczyło naukowcom niezwykle cennych informacji o ewolucji tych płazów.

Salamandra plamista – najbarwniejszy płaz Europy

Salamandra plamista to najbardziej znany przedstawiciel rodzaju Salamandra i jednocześnie jeden z najpiękniejszych płazów Europy, który w stadium dorosłym mierzy zwykle 10–24 cm. Jej wygląd jest trudny do pomylenia z jakimkolwiek innym gatunkiem.

Salamandra plamista ma błyszczące, czarne ciało, które pokrywają nieregularne, żółte lub pomarańczowe plamy. Co ciekawe, u każdego osobnika układają się one inaczej. Ten kontrastowy wzór to nie tylko ozdoba – pełni funkcję ostrzegawczą. Salamandra plamista jest bowiem gatunkiem jadowitym: jej skóra wydziela alkaloidy o działaniu toksycznym, które odstraszają drapieżniki.

Tryb życia i rozmnażanie

Prowadzi skryty, głównie nocny tryb życia. W ciągu dnia ukrywa się w wilgotnych zakamarkach lasu, pod kamieniami, w butwiejących pniach lub w dziuplach, wychodząc na powierzchnię najchętniej po deszczu.

Jej cykl rozrodczy należy do najbardziej niezwykłych wśród płazów. Samica nie składa skrzeku do wody, lecz larwy rozwijają się w jej ciele (żyworodność). W przypadku tego gatunku możliwe jest też wydanie na świat jaj, z których młode wylęgają się bezpośrednio po porodzie (jajożyworodność).

Poród następuje po ciąży trwającej co najmniej pięć miesięcy, jednak jej długość może się wydłużyć okres zimowy. Młode przychodzą na świat wiosną, najczęściej w kwietniu lub maju. Samica szuka odpowiedniego miejsca, np. spokojnego potoku, źródła lub kałuży w pobliżu wypływu wody, gdzie musi odpowiednio zanurzyć tylną część ciała w wodzie, by wydać młode. Na uwagę zasługuje fakt, że poród przy jej ograniczonych zdolnościach pływackich bywa ryzykowny, zwłaszcza w bystrym nurcie. Na świat przychodzi zwykle od 20 do 80 larw o długości 22–37 mm.

Czy salamandry żyją w Polsce?

Tak, w Polsce naturalnie występuje opisywana wyżej salamandra plamista. Można ją spotkać głównie w południowej części kraju, zwłaszcza w górach i na pogórzach. Szczególnie licznie zasiedla wilgotne lasy liściaste, doliny potoków oraz miejsca o dużej wilgotności i cieniu.

W polskich lasach salamandra plamista jest gatunkiem dość tajemniczym – mimo stosunkowo licznej populacji, rzadko można ją zobaczyć. W Polsce prowadzono liczne badania nad biologią i genetyką tego gatunku. Wykazały one, że nasze populacje salamandry plamistej są wyjątkowo stabilne i dobrze przystosowane do lokalnych warunków klimatycznych, co czyni je ważnym ogniwem w ochronie różnorodności biologicznej regionu karpackiego.

Warto wspomnieć, że salamandra plamista jest również symbolem Gorczańskiego Parku Narodowego. Jej charakterystyczna sylwetka widnieje w logo parku, podkreślając związek tego gatunku z czystymi, górskimi lasami i potokami, które stanowią jego naturalne środowisko.

Salamandra czarna – alpejska mistrzyni kamuflażu

Salamandra czarna (Salamandra atra) to gatunek górski występujący w Alpach, od Francji po julijską część w Słowenii. Żyje na wysokościach powyżej 700 m n.p.m., gdzie panują surowe warunki i niska temperatura. Dlatego jej biologia dostosowana jest do życia w chłodzie i ograniczonych zasobach pokarmu.

W przeciwieństwie do swojego jaskrawo ubarwionego, plamistego kuzyna, cała jest czarna, matowa i jednolita, co doskonale maskuje ją w cieniu skał i w wilgotnych lasach górskich. Ten kolor to nie tylko kamuflaż – ciemna skóra pozwala szybciej absorbować ciepło słoneczne w chłodnym klimacie wysokogórskim. Salamandra czarna dorasta do około 10–13 cm.

Ciekawostką związaną z tym gatunkiem jest fakt, że porody odbywają się co 3–4 lata po ciąży trwającej od 2 do 4 lat. Samica wydaje na świat młode przystosowane do życia na lądzie, które od razu przypominają dorosłe osobniki.

Czy salamandry są pod ochroną?

Tak, wszystkie gatunki salamander występujące w Europie są objęte ochroną prawną. Także występująca w Polsce salamandra plamista znajduje się w „Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN” i jest określana jako gatunek narażony – nie wolno jej łapać, przetrzymywać ani niepokoić. Znaczna część obszaru, na którym występuje w Polsce salamandra, jest chroniona w ramach parków narodowych, rezerwatów przyrody i obszarów Natura 2000.

Na świecie wiele gatunków salamander jest zagrożonych. Zagrażają im m.in. utrata siedlisk, zanieczyszczenia, zmiany klimatyczne oraz choroby grzybicze, które dziesiątkują populacje płazów na całym świecie.

Ochrona salamander ma ogromne znaczenie nie tylko dla zachowania różnorodności biologicznej, lecz także dla stabilności ekosystemów. Salamandry regulują liczebność bezkręgowców i są ważnym wskaźnikiem czystości środowiska. Ich obecność w lasach i górach to znak, że przyroda wciąż zachowuje swój naturalny rytm.

Nasza autorka

Marzena Wardyn-Kobus

Autorka tekstów z pogranicza przyrody, kultury i podróży. W serwisie tworzy artykuły popularnonaukowe o otaczającym nas świecie, łącząc rzetelną wiedzę z przystępnym językiem i dbałością o szczegóły. Pisze, by zachęcać innych do uważnego kontaktu z przyrodą – nawet tą najbliższą, tuż za domem. Kaszubka mieszkająca na Kujawach, zakochana w górskich szlakach i leśnych bezdrożach. Jej przydomowy ogródek to strefa zrównoważonego eksperymentowania – dąży do tego, by uprawiać rośliny ekologicznie, z szacunkiem dla natury. Wolne chwile spędza z książką, wędrując po lesie lub tworząc makramy.