Orzeł bielik jest największym ptakiem drapieżnym w Polsce, ale czy rzeczywiście jest orłem?

Spis treści:

1. Orzeł, który nie jest orłem
2. Majestatyczny orzeł bielik to prawdziwy król przestworzy
3. Gdzie występuje bielik zwyczajny?
4. Szerokie spektrum pokarmowe bielika
5. Czy bielik rzeczywiście jest polskim ptakiem herbowym?

Już na wstępie należy podkreślić, że zwyczajowa nazwa, którą w naszym kraju określa się przedstawicieli tego gatunku, wprowadza błędną sugestię co do ich przynależności rodzajowej. Trzeba bowiem wspomnieć, że bielik z orłami ma niewiele wspólnego, mimo że na pierwszy rzut oka bardzo je przypomina.

Orzeł, który nie jest orłem

Gdy mowa o dużym, drapieżnym ptaku, którego natura wyposażyła w ogromne skrzydła, ostre jak brzytwa szpony i masywny dziób, wiele osób w pierwszej chwili myśli o orle. Nic w tym dziwnego. Przedstawiciele rodzaju Aquila należą do grona największych podniebnych drapieżników. Trzeba jednak podkreślić, że nie wszystkie duże szponiaste to orły, czego najlepszym przykładem jest bielik.

Orzeł bielik (znany także jako birkut), a właściwie – bielik zwyczajny (Haliaeetus albicilla), genetycznie i morfologicznie odbiega od orłów właściwych. Jest przedstawicielem rodzaju Haliaeetus (orłan), w obrębie podrodziny jastrzębi. W praktyce bliżej mu do kani rudej i czarnej niż do orła przedniego.

Co różni oba rodzaje? Wprawny obserwator z całą pewnością zauważy u bielika brak opierzenia dolnej części skoku, a to niejedyna różnica. Orłany są nieco większe i mają dłuższe skrzydła. Dziób przedstawicieli tego rodzaju jest nieco masywniejszy.

Skąd to zamieszanie?

W Polsce nazwa „orzeł bielik” ukuła się w latach 70. XX wieku, gdy ptaki te były bezlitośnie tępione jako szkodniki pustoszące stawy hodowlane. Słowo „orzeł” zostało dodane, by podkreślić jego majestat i zniechęcić potencjalnych prześladowców do dalszych działań.

Nie można jednak nie wspomnieć, że nie tylko w naszym kraju ten piękny orłan jest określany mianem orła. W niektórych krajach zachodniej Europy bielik nosi nazwę „orzeł morski”. Na Wyspach Brytyjskich określa się je mianem „orłów z białym ogonem”. Mało tego, nawet naukowa nazwa gatunku zawiera słowo „orzeł”. Słowo Haliaeetus jest zbitką greckich „hals” („morze”) i „aetos” (orzeł).

Bielik orłem z całą pewnością nie jest, ale obowiązująca definicja orłów jest dość szeroka i umożliwia stosowanie tej nazwy zarówno wobec orłów właściwych, jak i orłanów i rodzaju Harpia.

Majestatyczny orzeł bielik to prawdziwy król przestworzy

Nie trzeba być ornitologiem, by odróżnić orła bielika od innych występujących w Polsce ptaków drapieżnych. Mówimy tu o prawdziwym kolosie. Masywne ciało bielika zwyczajnego mierzy od 75 do 90 cm długości, a skrzydła osiągają rozpiętość do 245 cm. Najwięksi przedstawiciele tego gatunku osiągają masę niemal 7 kg (dotyczy to samic, które przeciętnie są większe od samców).

Kolejną cechą charakterystyczną bielika zwyczajnego jest jego potężny, żółty dziób, który stanowi niemal połowę całkowitej długości czaszki i okazałe, nagie w dolnej części skoki mające zbliżony kolor. Dorosłe osobniki są brązowe w części grzbietowej i brzusznej. Pióra w obszarze głowy, szyi i piersi są jaśniejsze. Z resztą upierzenia wyraźnie kontrastują białe sterówki z brązowo nakrapianymi nasadami. U niektórych przedstawicieli gatunku wyraźnie widoczne są jasne, czasami niemal białe obszary. Częściowo ma to związek z wiekiem ptaka (jasne upierzenie najczęściej występuje u starszych bielików), jednak przede wszystkim wynika ze stopnia zużycia upierzenia.

Jak rozpoznać bielika w locie?

Obserwowany podczas lotu, bielik zwyczajny zwraca uwagę długimi, prostokątnymi skrzydłami o palczasto rozcapierzonych końcach lotek I rzędu i dość krótkim, tępo zakończonym ogonem o klinowatym kształcie. Podczas szybowania, ten wspaniały drapieżnik trzyma skrzydła płasko lub w pozycji lekko uniesionej. W trakcie lotu ślizgowego, utrzymuje je wysunięte do przodu. Z kolei lot aktywny jest realizowany serią płytkich uderzeń skrzydeł, które przedzielają krótkie fazy lotu ślizgowego.

W trakcie godów, bieliki przemieniają się w podniebnych akrobatów. Ptaki często latają wtedy parami, wykonując akrobatyczną walkę na dużej wysokości. Chwytają się wówczas szponami i spadają, wykonując przy tym efektowne „koziołki”. Rozdzielają się tuż nad ziemią.

Gdzie występuje bielik zwyczajny?

Bielik jest mieszkańcem Palearktyki. Obszar jego występowania rozciąga się od siedemdziesiątego drugiego do trzydziestego stopnia szerokości geograficznej północnej. Południową granicę jego zasięgu wyznaczają: Grecja, Turcja, północno-wschodnia część Chin oraz okolice Morza Kaspijskiego i Jeziora Bałchasz w Kazachstanie. Najdalej na zachodzie spotykany jest w obszarze południowo-zachodniego wybrzeża Grenlandii. Wschodnia granica zasięgu jest trudna do określenia i w dużej mierze pozostaje zmienna.

Orzeł bielik w Polsce

W Polsce ten majestatyczny ptak występuje w różnym zagęszczeniu na terenie niemal całego kraju. Najtrudniej spotkać go na południowych terenach podgórskich. Najliczniejsze populacje zamieszkują obszary zachodnie i północno-zachodnie: Pomorze Zachodnie, Zalew Szczeciński, Równinę Goleniowską i wyspy Wolin i Uznam. Licznie występują też na Mazurach, w Wielkopolsce i na Śląsku.

Należy wspomnieć, że nasz kraj jest ważnym zimowiskiem bielików. Osobniki zimujące można spotkać w dolinach Odry, dolnej Wisły i Warty. Pojawiają się także w okolicach Zalewu Szczecińskiego.

Wędrówki bielików

Skoro o zimowiskach mowa, orzeł bielik to gatunek osiadły, ale część populacji jest wędrowna. Osiadły tryb życia prowadzą przede wszystkim osobniki występujące w zachodniej części zasięgu. W Polsce zimuje około 4% europejskiej populacji zimowej. Inne miejsca, w których te duże drapieżniki spędzają zimę to między innymi:

• Francja (okolica Lotaryngii i Strasburga),
• Hiszpania,
• Portugalia,
• Malta,
• Niderlandy.

Poza sezonem lęgowym można spotkać je także w zachodnich i północnych Niemczech, środkowo-zachodnich Włoszech, północnej Austrii, południowo-zachodniej Danii, północnych Węgrzech i południowej Słowacji. Ciekawostka: bieliki zwyczajne sporadycznie są obserwowane w Ameryce Północnej.

Jakie siedliska wybiera?

Orzeł bielik wybiera siedliska zlokalizowane w pobliżu zbiorników wodnych i rozległych lasów. Dlaczego właśnie takie? Zadrzewienie zapewnia ptakom schronienie, z kolei akweny zapewniają im dostatek pokarmu. W praktyce rodzaj siedliska nie jest dla tych ptaków tak ważny, jak sąsiedztwo środowisk wodnych. Doskonale czują się na nizinie, ale gniazda budują także na terenach górskich, do wysokości 4 tys. metrów n.p.m.

Można je spotkać na obszarach przybrzeżnych: w okolicy delty rzek, ujścia rzek do morza, nad zalewami. Dobrze czują się w okolicy dużych jezior i kompleksów stawów rybnych, ale odpowiadają im też duże rzeki.

Szerokie spektrum pokarmowe bielika

Taki dobór siedlisk jest podyktowany dietą tych ptaków. Większość pokarmu zdobywają nad wodą i w płytkim litoralu. Gustują przede wszystkim w rybach i ptactwie wodnym. Zdarza się, że pod nieobecność rodziców plądrują gniazda, pożerając jaja i pisklęta.

Ryby i ptaki mają ogromny udział w diecie bielików, nie oznacza to jednak, że ich jadłospis ogranicza się do zaledwie kilku pozycji. Ptak tej wielkości bez problemu może zapolować na lądowego ssaka, choć należy podkreślić, że przedstawiciele tej gromady stanowią mniejszość w diecie bielików.

Ważnym uzupełnieniem diety tych ptaków jest padlina. Na niektórych obszarach padłe osobniki stanowią nawet jedną trzecią jadłospisu bielików. Po martwą zdobycz sięgają najczęściej podczas srogich zim, gdy gruba warstwa lodu zapewnia naturalną ochronę ich podstawowej zdobyczy.

Orzeł bielik prezentuje niezwykle szeroki repertuar strategii łowieckich. Można powiedzieć, że „ma na podorędziu coś na każdą okazję”, a wybór techniki zależy od miejsca łowów i rodzaju ofiary.

Polowanie z zasadzki

Najczęściej poluje z zasadzki. Drapieżnik zajmuje czatownię (wzniesienie terenu, eksponowaną skałę, wysokie, samotne drzewo lub nawet słup) umożliwiającą mu prowadzenie obserwacji całego łowiska. Większość czasu poświęca na wytypowanie ofiary. Jeżeli zauważy rybę pływającą tuż przy powierzchni, zaatakuje ją lotem ślizgowym, zanurzając nogi płytko w wodzie. Osobniki przemieszczające się głębiej są atakowane z większej wysokości. Wówczas ptak podgina skrzydła, wysuwa nogi i jeżeli wymaga tego sytuacja – niemal w całości zanurza się w wodzie.

Brodzenie na płyciźnie

Gdy na łowisko wybiera płyciznę, po prostu brodzi w wodzie i szuka miejsc, gdzie gromadzą się niedołowione osobniki. Taką strategię stosuje też podczas polowania na łososie migrujące na tarło.

Atak na wyczerpanie

Inny przebieg ma polowanie na ptactwo wodne. Bielik czeka, aż ofiara oddali się od trzcinowiska lub aż pojedynczy osobnik oddzieli się od stada. Wówczas nadlatuje nad ofiarę i odcina jej drogę ucieczki do bezpiecznego schronienia. Jeżeli niedoszła zdobycz spróbuje ratować się nurkowaniem, ponowi atak, aż ta będzie zbyt zmęczona, by spróbować ponownie.

Powtarzalne przeloty

Gdy namierzy ptactwo kryjące się w szuwarach, powtarza przeloty wzdłuż pasa trzcin, tuż nad granicą otwartej wody. W ten sposób zaskakuje ofiarę wypływającą poza schronienie.

Atak w powietrzu

Rzadko zdarza się, by bielik chwytał ofiarę w powietrzu. Nie oznacza to jednak, że sprawny myśliwy nie stosuje takiej strategii. Ta strategia najczęściej stosowana jest wobec stad, które podrywają się do lotu, spłoszone obecnością drapieżnika. Czasami w ten sposób łowione są też pojedyncze osobniki

Wykradanie zdobyczy

Orzeł bielik jest na tyle duży i silny, że bez większego problemu może podebrać zdobycz innemu myśliwemu. Takie zachowanie określa się mianem kleptopasożytnictwa.

Czy bielik rzeczywiście jest polskim ptakiem herbowym?

Herbem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła w koronie, umieszczony w czerwonym polu. Wie to każdy Polak. Ale czy wiadomo, jaki właściwie ptak był pierwowzorem Orła Białego?

Według legendy Lech, legendarny założyciel państwa Polan i jego pierwszej stolicy, wraz z potomkami wędrował przez pola, łąki i lasy, poszukując miejsca na założenie osady, gdy zauważył ogromne gniazdo na drzewie, zamieszkane przez dużego ptaka z trójką piskląt. Gdy ptak zauważył Lecha, podniósł się i rozpostarł skrzydła na tle zachodzącego słońca. Urzeczony tym widokiem, postanowił założyć tam osadę, którą nazwał Gniezno.

Tyle legend, czas na fakty. Wizerunek orła w koronie pojawiał się już na denarach, które wybijano w czasach Bolesława Chrobrego. Ptakiem herbowym stał się w 1295 roku. Przemysł II, koronując się na króla Polski, podniósł orła, który był jego osobistym godłem, do rangi oficjalnego herbu Królestwa Polskiego.

Orzeł czy bielik?

Nie wiadomo, na jakiego ptaka natrafił Lech podczas swojej wędrówki, ale zdaniem ekspertów nie był to orzeł właściwy. Wskazując na potężny dziób, lotki i charakterystyczne skoki, niektórzy specjaliści są zdania, że to właśnie bielik zainspirował twórców godła Polski. Niektórzy wskazują także na obecność kilku jezior w pobliżu Gniezna, a właśnie na takich obszarach gniazduje bielik.

Czy zatem Orzeł Biały to w praktyce orłan biały? Niekoniecznie. W heraldyce chodzi przede wszystkim o symboliczne przedstawienie, nie o dokładne odwzorowanie gatunku. Orzeł Biały ma wiele cech bielika, ale nie musi to wskazywać właśnie na tego ptaka.

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.