Nieustraszony drwal polskich lasów – jak dzięcioł duży zdobywa pokarm i buduje swoje gniazda?

Spis treści:

1. Charakterystyka dzięcioła dużego
2. Pożywienie
3. Występowanie i gniazdo

Dzięcioł duży (Dendrocopos major) należy do rodziny dzięciołowatych (Picidae), obejmującej ponad 230 gatunków ptaków, które zamieszkują lasy niemal całego świata, z wyjątkiem Australii, Nowej Gwinei, Madagaskaru i niektórych innych wysp. Rodzina ta wyróżnia się szeregiem charakterystycznych cech: mocnym dziobem, długim, lepkim językiem, który umożliwia wyciąganie owadów spod kory, parami przeciwstawnymi palcami i sztywnym ogonem, który pomaga w pionowym wspinaniu się po drzewach.

Charakterystyka dzięcioła dużego

Dzięcioł duży należy do podrodziny Picinae, czyli grupy klasycznych dzięciołów, do której zalicza się również m.in. dzięcioła średniego, białogrzbietego, zielonego i trójpalczastego. Gatunki te prowadzą podobny tryb życia: dziurawią drzewa w poszukiwaniu owadów, gniazdują w wykutych dziuplach i komunikują się poprzez charakterystyczne bębnienie. Bliskie spokrewnienie tych ptaków sprawia, że w Europie rozróżnienie poszczególnych gatunków opiera się głównie na detalach ubarwienia i wielkości.

Wygląd i wymiary

Dzięcioł duży to ptak średniej wielkości, nieco mniejszy od kosa. Dorosły osobnik mierzy zwykle od 21 do 26 cm długości ciała, a jego rozpiętość skrzydeł wynosi od 25 do 40 cm. Masa ciała waha się zazwyczaj między 75 a 100 g.

Upierzenie dzięcioła dużego jest kontrastowe i bardzo charakterystyczne: wierzch ciała, ogon, głowa i skrzydła są czarne, z białymi plamami na barkach i sztywnych sterówkach. Dolna część brzucha oraz pióra podogonowe mają jaskrawoczerwony kolor, wyraźnie odcinający się od białego spodu. Samce mają dodatkowo czerwony pasek na potylicy, którego brak u samic. Młode osobniki mają całą tylną część głowy czerwoną, a ich podogonie jest jaśniejsze niż u dorosłych.

Nogi i palce dzięcioła są przystosowane do życia na pionowych pniach: dwa palce skierowane są ku przodowi, a dwa ku tyłowi, co ułatwia wspinanie się i utrzymanie stabilności podczas dziurawienia drzew. Mocny dziób pozwala na wykuwanie dziupli i rozłupywanie szyszek, a niezwykle długi i sprężysty język z lepką końcówką ułatwia wyciąganie owadów spod kory.

Dzięcioły mają wyjątkową budowę czaszki i mózgu, która chroni ten wrażliwy organ podczas wielokrotnych uderzeń w drewno. Ich mózg szczelnie wypełnia wnętrze czaszki – nie unosi się w płynie mózgowo-rdzeniowym. Dzięki temu pozostaje nieruchomy nawet przy bardzo silnych wstrząsach. Dodatkowo język dwukrotnie oplata czaszkę i działa jak naturalny amortyzator, rozpraszając energię wytwarzaną podczas stukania w drzewo.

Głos

Przedstawiciele tego gatunku ptaków nie śpiewają w tradycyjnym znaczeniu. Główną formą komunikacji dzięcioła jest bębnienie w seriach. Zazwyczaj jest to kilkanaście krótkich i mocnych uderzeń dziobem w drzewo. To zachowanie pełni funkcje terytorialne i godowe: sygnalizuje innym ptakom zajęcie terytorium oraz gotowość do obrony, a jednocześnie przyciąga partnera.

Dzięcioły często wykorzystują do bębnienia puste lub spróchniałe pnie, które wzmacniają rezonans dźwięku. W mieście natomiast mogą uderzać w metalowe powierzchnie, jak dachy, latarnie czy anteny, które pełnią podobną funkcję pudła rezonansowego.

Oprócz bębnienia, dzięcioł wydaje także ciche dźwięki typu „kik kik”, gdy wspina się po pniu, oraz alarmowe „gi gi gi” w sytuacji zagrożenia.

Ile lat żyje dzięcioł?

Długość życia dzięcioła dużego wynosi około 5–11 lat, przy czym górna granica dotyczy osobników, którym udaje się uniknąć drapieżników i innych zagrożeń. W warunkach sprzyjających, takich jak obfitość pożywienia i brak poważnych zakłóceń w środowisku, dzięcioły żyją niemal dekadę, ale śmiertelność młodych piskląt w dziuplach jest wysoka.

Pożywienie

Dzięcioł duży jest ptakiem wszystkożernym, ale jego dieta zmienia się w zależności od pory roku. W okresie lęgowym spożywa głównie owady i ich larwy, wydobywane spod kory drzew. Gustuje w gąsienicach motyli, mrówkach, a nawet chrząszczach. Dzięcioły duże często też zjadają mszyce, a także ptasie jaja i pisklęta. Zimą, gdy owadów jest mniej, jego dieta uzupełnia się o nasiona drzew iglastych, owoce i padlinę. W miastach oraz ogrodach odwiedzają karmniki, gdzie chętnie korzystają z wystawianego dla sikorek tłuszczu zwierzęcego, np. słoniny.

Ptaki te wykazują dużą pomysłowość w zdobywaniu pożywienia. Niektóre osobniki umieszczają szyszki w szczelinach kory lub rozwidleniach gałęzi, tworząc w ten sposób tzw. kuźnie, w których zajmują się wydobywaniem nasion.

Zimą dorosłe dzięcioły często łączą się w mieszane stada z innymi drobnymi ptakami, np. sikorami, mysikrólikami i kowalikami, co pozwala im skuteczniej poszukiwać pożywienia i unikać drapieżników.

Czy dzięcioł jest pożyteczny?

Dzięcioł duży pełni istotną rolę w ekosystemie. Jego dieta, obejmująca owady szkodliwe dla drzew, przyczynia się do regulacji populacji szkodników, takich jak mrówki, gąsienice, mszyce czy chrząszcze. Wykuwając dziuple, dzięcioły tworzą także potencjalne miejsca lęgowe dla innych gatunków ptaków i drobnych ssaków, które zajmują opuszczone gniazda.

Dzięki zdolności do przystosowania się do różnych siedlisk, dzięcioł duży jest także wskaźnikiem zdrowia lasu. Jego obecność w danym rejonie świadczy o bogactwie owadów i dostępności starych drzew z ubytkiem lub spróchniałym drewnem.

Występowanie i gniazdo

Dzięcioł duży zamieszkuje lasy liściaste, iglaste i mieszane, a także mniejsze zadrzewienia śródpolne, parki miejskie i ogrody. Jest w stanie funkcjonować zarówno na nizinach, jak i w terenach górzystych, wykazując przy tym dużą tolerancję co do wieku i gatunku drzew.

Gniazda dzięciołów dużych umieszczone są od 0,5 do 20 m nad ziemią, najczęściej w drzewach z uszkodzonym drewnem. Średnica otworu waha się między 4,5 a 5,5 cm. Dziupla jest niewyścielona, a jedyny podkład stanowią odłamki drewna i trociny powstające podczas kucia. Często co roku wykuwana jest nowa dziupla, choć zdarza się też zasiedlanie skrzynek lęgowych.

Partnerskie podejście do wychowania młodych

Dzięcioły duże są monogamiczne i wyprowadzają zwykle jeden lęg w roku. Samica składa od 4 do 7 jaj o białej, połyskującej skorupce, które oboje rodziców wysiaduje przez 12–13 dni. Pisklęta przez 21–25 dni pozostają w dziupli, gdzie są karmione przez oboje rodziców.

Młode są bardzo aktywne i głośne. Jedno z nich często wygląda z dziupli, czekając na rodziców z pożywieniem. Po opuszczeniu gniazda rodzice nadal je dokarmiają i uczą samodzielnego zdobywania pokarmu.

Nasza autorka

Marzena Wardyn-Kobus

Autorka tekstów z pogranicza przyrody, kultury i podróży. W serwisie tworzy artykuły popularnonaukowe o otaczającym nas świecie, łącząc rzetelną wiedzę z przystępnym językiem i dbałością o szczegóły. Pisze, by zachęcać innych do uważnego kontaktu z przyrodą – nawet tą najbliższą, tuż za domem. Kaszubka mieszkająca na Kujawach, zakochana w górskich szlakach i leśnych bezdrożach. Jej przydomowy ogródek to strefa zrównoważonego eksperymentowania – dąży do tego, by uprawiać rośliny ekologicznie, z szacunkiem dla natury. Wolne chwile spędza z książką, wędrując po lesie lub tworząc makramy.