Ćma bukszpanowa to nieproszony gość w polskich ogrodach. Może wyrządzić ogromne szkody

Spis treści:

1. Jak wygląda ćma bukszpanowa?
2. Biologia i zwyczaje ćmy bukszpanowej
3. Inwazja ćmy bukszpanowej
4. Dlaczego ćma bukszpanowa odniosła tak duży sukces?

Pojawienie się ćmy bukszpanowej (Cydalima perspectalis) w Polsce to nie tylko problem ogrodniczy. Mówimy tu o istotnym wydarzeniu ekologicznym, które wywarło fundamentalny wpływ na prywatne ogrody, parki miejskie i historyczne założenia pałacowe. Szybkość i gwałtowność inwazji tego gatunku są bezprecedensowe. W ciągu zaledwie kilku dni, żarłoczne larwy potrafią obrócić pielęgnowane przez dziesięciolecia żywopłoty i formowane krzewy bukszpanu w ogołocone z liści szkielety gałęzi.

Jak wygląda ćma bukszpanowa?

Ćma bukszpanowa to nocny motyl, zaliczany do wachlarzykowatych. W Europie należy do największych przedstawicieli swojej rodziny. Każda faza cyklu życiowego tego owada wykazuje specyficzne cechy, umożliwiające jego precyzyjną identyfikację.

Jajo

Niewielkie jaja, o średnicy od 0,8 do 1 mm, mają kulisty kształt. Początkowo przybierają barwę biało-kremową lub jasnożółtą. W miarę rozwoju zarodka, stają się zielonkawożółte z widocznym wewnątrz pomarańczowym pierścieniem. Tuż przed wylęgiem gąsienicy, wewnątrz jaja staje się widoczna charakterystyczna czarna kropka. Jest to kapsułka głowowa larwy.

Samica składa je w grupach, liczących od 10 do 30 sztuk, na spodniej stronie zdrowych, najczęściej młodych liści bukszpanu, głęboko w gęstwinie krzewu. Złoża jaj są przytwierdzone do liścia za pomocą lepkiej, śluzowatej wydzieliny, która chroni je przed deszczem i wiatrem.

Larwa

Stadium larwalne jest jedynym, które bezpośrednio odpowiada za niszczenie roślin. Świeżo wylęgnięte gąsienice są bardzo małe – mierzą od 1 do 2 mm. Mają zielonkawożółty kolor. W miarę wzrostu, który trwa około miesiąca, ich wygląd staje się bardziej charakterystyczny. Ciało przybiera intensywnie zieloną lub żółtozieloną barwę. Wyraźnie widoczne stają się ciemnobrązowe lub czarne pasy, biegnące wzdłuż grzbietu. Pojawiają się też czarne plamki po bokach. Rozwinięta gąsienica jest rzadko pokryta drobnymi włoskami.

Najważniejszą i niezmienną cechą identyfikacyjną larwy na każdym etapie jej rozwoju jest duża, błyszcząca, czarna głowa. U niektórych osobników można na niej dostrzec słabo widoczny znak w kształcie litery „Y”. Gąsienice są niezwykle żarłoczne i szybko rosną, osiągając ostatecznie długość od 35 do 44 mm, a w sprzyjających warunkach – nawet do 4,5 cm.

Poczwarka

Poczwarka mierzy od 1,5 cm do 3 cm. Początkowo jest jasnozielona z ciemnymi pasami na grzbiecie. W miarę rozwoju dorosłego motyla wewnątrz, ciemnieje i staje się jednolicie brązowa. Zazwyczaj znajduje się wewnątrz luźnego kokonu, utkanego z przędzy jedwabnej pomiędzy kilkoma liśćmi i gałązkami bukszpanu, co zapewnia jej ochronę i kamuflaż.

Imago

Dorosły motyl jest dość duży jak na przedstawiciela rodziny wachlarzykowatych. Rozpiętość jego skrzydeł zazwyczaj wynosi od 36 do 46 mm. Ciało ćmy bukszpanowej jest białawe, z brązowo owłosionym tułowiem i brązowym zakończeniem odwłoka. Występuje w kilku formach barwnych. Ta cecha wskazuje na dużą zmienność genetyczną w europejskiej populacji i jest dowodem na wysokie zdolności adaptacyjne owada.

Najczęściej spotykaną, bo stanowiącą aż 60–80% populacji, jest forma typowa. Skrzydła są perłowo białe z szeroką, ciemnobrązową obwódką na obu parach. Forma melanistyczna jest rzadszą odmianą, obejmującą 10–30% osobników. Skrzydła są niemal w całości jasnobrązowe, często z fioletowym, opalizującym połyskiem. Także w tym przypadku widoczna jest ciemniejsza obwódka na krawędziach. Najrzadsza, bo stanowiąca do 10% populacji, jest forma pośrednia o cechach mieszanych.

Wspólną cechą identyfikacyjną dla wszystkich form barwnych jest charakterystyczna, biała plamka w kształcie półksiężyca na przednim skrzydle. Na skrzydłach formy typowej może być ona słabiej widoczna, ponieważ znajduje się na białym tle.

Biologia i zwyczaje ćmy bukszpanowej

Przyglądając się cyklowi życiowemu ćmy bukszpanowej, można dojść do wniosku, że owad ten jest doskonale przystosowany do maksymalnego wykorzystania zasobów rośliny żywicielskiej przez cały sezon wegetacyjny. Przebieg rozwoju tego motyla jest uzależniony od warunków pogodowych, przede wszystkim od temperatury. W Polsce w ciągu roku rozwijają się zwykle dwa do trzech pokoleń. W wyjątkowo ciepłe i długie sezony wegetacyjne może pojawić się czwarte pokolenie.

Okres od marca do kwietnia

Gdy temperatura powietrza utrzymuje się powyżej 10 stopni Celsjusza, przezimowane gąsienice opuszczają swoje kryjówki i natychmiast rozpoczynają intensywne żerowanie na liściach bukszpanu. Pierwsza fala zniszczeń jest szczególnie dotkliwa, bo rośliny dopiero rozpoczynają wegetację i są osłabione po zimie.

Okres od maja do czerwca

Po kilku tygodniach żerowania gąsienice przepoczwarczają się. Pojawia się pierwsze pokolenie dorosłych motyli. Owady odbywają loty godowe od końca kwietnia lub początku maja do czerwca. Są aktywne nocą. Po zapłodnieniu samice składają jaja, rozpoczynając cykl na nowo.

Okres od czerwca do sierpnia

Z jaj złożonych przez pierwsze pokolenie wylęgają się gąsienice. Okres ten często przynosi najbardziej katastrofalne szkody, ponieważ populacja larw osiąga swoje maksimum, a wysokie temperatury sprzyjają ich błyskawicznemu rozwojowi. W ciepłą i wilgotną pogodę cały cykl rozwojowy może zamknąć się w 6–8 tygodniach.

Okres od sierpnia do października

Drugi lot motyli następuje późnym latem, dając początek trzeciemu pokoleniu gąsienic. Te żerują przez sierpień, wrzesień, a jeśli jesień jest ciepła, nawet do października lub listopada.

Późna jesień

Gąsienice z ostatniego pokolenia nie kończą swojego rozwoju. Zamiast tego, przy odpowiednim sygnale środowiskowym, przerywają żerowanie i budują hibernakula, czyli zimowe kokony składające się z dwóch zdrowych liści bukszpanu, połączonych jedwabną przędzą. W takich warunkach przetrwają zimę i wraz z nastaniem wiosny przystąpią do żeru.

Potencjał rozrodczy

Ćma bukszpanowa imponuje zdolnościami rozrodczymi. W ciągu całego życia pojedyncza samica może złożyć od 190 do 790 jaj. Składa je w niewielkich grupach. Taka strategia pozwala znacząco ograniczyć konkurencję pokarmową między potomstwem.

Czas rozwoju jest silnie uzależniony od temperatury otoczenia. W ciepłym okresie wylęg może nastąpić po 3–7 dniach. Całe stadium larwalne, w zależności od warunków, trwa od 17 do 87 dni.

Inwazja ćmy bukszpanowej

Ojczyzną tego gatunku jest Azja Wschodnia. Naturalny zasięg występowania ćmy bukszpanowej ogranicza się do obszaru Chin, Japonii, Korei i rosyjskiego Dalekiego Wschodu. W jaki sposób ten szkodnik „przywędrował” do Europy?

Z Azji do Europy

Inwazja tego owada najprawdopodobniej nastąpiła w wyniku niezamierzonego działania. Przypuszcza się, że ćma została zawleczona wraz z importem zainfekowanych roślin z Azji.

Pierwsze oficjalne stwierdzenie jej obecności nastąpiło w 2007 roku w Niemczech i Holandii, choć niektóre dane sugerują, że mogła pojawić się już rok wcześniej. Stamtąd błyskawicznie rozprzestrzeniła się na cały kontynent, docierając w kolejnych latach m.in. do Szwajcarii, Francji, Wielkiej Brytanii i Austrii.

Inwazja na Polskę

W Polsce, ten gatunek inwazyjny po raz pierwszy zidentyfikowano w 2012 roku, w okolicach Wałbrzycha i Wrocławia. W początkowej fazie, ekspansja postępowała z zachodu na wschód, głównie przez południowe regiony.

Specjaliści zauważyli, że drogi rozprzestrzeniania się owada były powiązane z przebiegiem głównych szlaków komunikacyjnych. Wskazuje to, że o ile naturalne przeloty motyli (na dystansie 5–10 km) odpowiadają za lokalne rozprzestrzenianie się, to za szybką, ogólnokrajową kolonizację odpowiada transport materiału szkółkarskiego przez człowieka.

Dlaczego ćma bukszpanowa odniosła tak duży sukces?

Za spektakularny sukces inwazji ćmy bukszpanowej odpowiada cały szereg sprzyjających jej czynników ekologicznych:

• brak naturalnych wrogów – w Azji populacja ćmy jest regulowana przez wyspecjalizowane drapieżniki, pasożyty i patogeny. Po przybyciu do Europy została „uwolniona” od tej presji;
• dostępność pożywienia – bukszpan jest jedną z najpopularniejszych roślin ozdobnych w Polsce i Europie. Jest masowo sadzony w ogrodach, parkach i na terenach zieleni publicznej, często w formie gęstych, jednorodnych żywopłotów, które stanowią dla tego wyspecjalizowanego roślinożercy niemal nieograniczone źródło pożywienia;
• obrona chemiczna – rośliny z rodzaju Buxus zawierają toksyczne alkaloidy. Gąsienice ćmy bukszpanowej są ewolucyjnie przystosowane do ich spożywania i magazynowania. To czyni je niesmacznymi lub wręcz trującymi dla większości niespecjalistycznych drapieżników.

Źródło: National Geographic Polska

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.