Chomik europejski – fascynujący ssak na granicy wyginięcia
Chomik europejski (Cricetus cricetus) to największy gatunek chomika w Europie, który niegdyś zamieszkiwał pola od Francji po Ural. Dziś jednak chomik ten w Polsce przetrwał jedynie w nielicznych ostojach południowej i południowo-wschodniej części kraju i jest krytycznie zagrożony wyginięciem. Warto więc poznać najważniejsze informacje o tym gryzoniu i być świadomym roli, jaką pełni w ekosystemie.
Spis treści:
- Chomik europejski – charakterystyka gatunku
- Gdzie występuje chomik europejski?
- Rola chomika europejskiego w ekosystemie
- Główne czynniki spadku liczebności
- Status prawny i działania ochronne
Chomik europejski to stworzenie pełne sprzeczności. Z jednej strony to po prostu mały gryzoń, z drugiej prawdziwy inżynier i doskonały budowniczy, którego nory sięgają nawet 2 metrów w głąb ziemi. Jego obecność na polach uprawnych od wieków świadczy o doskonałej adaptacji ze stepowych przodków do krajobrazu rolniczego. Zobacz, czym jeszcze charakteryzuje się chomik europejski.
Chomik europejski – charakterystyka gatunku
Rozmiary
Chomik europejski to zwierzę o krępej, zbitej sylwetce, którą podkreślają krótkie łapy i stosunkowo niedługi, owłosiony ogon. Długość ciała dorosłego osobnika wynosi zazwyczaj od 18 do 34 cm, a ogon osiąga 3–7 cm długości. Masa dorosłych chomików europejskich zwykle waha się między 400 a 700 g, choć zdarzają się okazy ważące nawet do 1 kg.
Wygląd
Głowa i grzbiet chomika europejskiego pokryte są gęstą, krótką sierścią o rudobrunatnym zabarwieniu, które płynnie przechodzi w jednolicie czarny brzuch. Dzięki takiemu kontrastowi chomik europejski wyróżnia się na tle innych gryzoni. Charakterystyczne, obszerne worki policzkowe służą mu do przenoszenia pokarmu z pola prosto do spiżarni w norze, ale mogą też być nadymane w sytuacji zagrożenia, co wizualnie powiększa sylwetkę i odstrasza drapieżniki.
Gryzoń ten ma stosunkowo duże i błyszczące oczy, co ułatwia mu orientację podczas nocnej aktywności, a krótkie, lecz wyraźne małżowiny uszne doskonale wyłapują dźwięki z otoczenia. Łapy przednie wyposażone są w zwinne palce zakończone ostrymi pazurkami, dzięki którym zwierzę sprawnie kopie nory i manewruje w ciasnych korytarzach.
Ile żyje chomik europejski?
W idealnych warunkach chomiki europejskie mogą przeżyć nawet 8–10 lat, jednak na wolności ich maksymalna długość życia szacowana jest na około 4 lata. W praktyce większość chomików europejskich ginie w ciągu pierwszego roku – badania wykazały, że tylko około 12% populacji z południowej Polski przetrwało dłużej niż 12 miesięcy, a średni wiek życia w naturze wynosi zaledwie 14 miesięcy.
Rozmnażanie
Zwierzęta osiągają dojrzałość płciową już w 2.–3. miesiącu życia, co pozwala im rozmnażać się w pierwszym roku, choć najczęściej u samic pierwszy miot pojawia się następnej wiosny. Chomik europejski to gatunek poligamiczny, w którym samce i samice zamieszkują odrębne nory. System godowy cechuje promiskuityzm – samce kopulują z wieloma samicami, nie tworząc późniejszych więzi rodzinnych. Okres rozrodczy rozpoczyna się zaraz po hibernacji (marzec–maj) i trwa do sierpnia–września.
Ciąża trwa 20 dni przy pierwszym miocie i może wydłużyć się do 37 dni przy kolejnych, a na świat przychodzi wtedy od 3 do 12 nagich i bezbronnych młodych. Samica zwykle rodzi 2–3 mioty w sezonie, choć w sprzyjających warunkach liczba ta może wzrosnąć nawet dziewięciu. Młode chomiki europejskie od szóstego dnia życia zaczynają przyjmować pokarm stały, a pełną niezależność osiągają już około 4 tygodni po urodzeniu.
Hibernacja
Chomik europejski jest zwierzęciem hibernującym – od listopada do marca trwa jego długi sen zimowy, podczas którego temperatura ciała spada do około 6°C. W tym czasie chomiki przerywają okresowo hibernację, by skorzystać ze zgromadzonych w norze zapasów, a następnie ponownie obniżać metabolizm.
Przed zimą intensywnie gromadzą pokarm w spiżarniach, co pozwala im przetrwać nawet kilkumiesięczne chłody i brak świeżej roślinności na powierzchni. Po zakończeniu hibernacji, wraz z nadejściem wiosny, powracają do pełnej aktywności, rozpoczynając sezon godowy i intensywne żerowanie.
Gdzie występuje chomik europejski?
Chomik europejski wywodzi się ze stepów plejstocenu, ale od wieków zasiedla pola uprawne. Najchętniej wybiera mozaikę pól i miedz, gdzie buduje skomplikowane nory sięgające do 2 m głębokości. Preferuje gleby lessowe i gliniaste – unika piaszczystych, nietrwałych podłoży. Chętnie wybiera także stanowiska, gdzie podłoże skalne zapewnia dobrą przepuszczalność i naturalne odwodnienie terenu, co sprzyja stabilności i suchości jego nor.
Zasięg tego gryzonia na świecie obejmuje pas od Holandii przez Niemcy i Czechy po Azję Środkową, ale każdego roku dramatycznie się zmniejsza. Występowanie chomika europejskiego w Polsce skurczyło się do województw lubelskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego i małopolskiego, z izolowanymi populacjami koło Jawora czy w miastach takich jak Lublin i Kraków.
Rola chomika europejskiego w ekosystemie
Chomik europejski pełni funkcję gatunku parasolowego, zatem chroniąc jego siedliska, automatycznie wspieramy wiele innych organizmów zasiedlających pola i miedze. Kopiąc swoje rozbudowane nory, zwierzęta te potrafią wydobyć nawet około 1 m³ ziemi, jednocześnie napowietrzając glebę i przenosząc składniki odżywcze z głębszych warstw, co znacząco poprawia jej żyzność i strukturę. Pustostany dawnych nor stanowią z kolei cenne rezerwuary wody dla drobnych bezkręgowców i mikroorganizmów, które odgrywają kluczową rolę w procesie tworzenia substancji organicznej gleby.
Dodatkowo chomiki europejskie stanowią istotne ogniwo łańcucha pokarmowego – jest pożywieniem dla wielu gatunków drapieżników, takich jak borsuki, łasice, pustułki czy sowy uszate. Wymarcie chomików europejskich grozi więc zmianami w całym ekosystemie i wpłynie negatywnie na liczebność i różnorodność gatunków drapieżnych.
Główne czynniki spadku liczebności
Chomik europejski to gatunek krytycznie zagrożony wyginięciem, a głównymi przyczynami jego dramatycznego spadku liczebności są przemiany rolnictwa i presja ze strony człowieka. Przede wszystkim bywa on uznawany za szkodnika upraw i nierzadko jest odławiany lub zabijany przez rolników. Mechanizacja prac polowych oraz intensyfikacja upraw niszczą skomplikowane systemy nor, co u młodych chomików uniemożliwia zgromadzenie niezbędnych zapasów na zimę. Zanik miedz i monokultury kukurydzy lub pszenicy ograniczają różnorodność pokarmową i mogą prowadzić do niedoborów białka oraz witaminy B3, co potrafi prowadzić nawet do zachowań dzieciobójczych u matek.
Dodatkowo sztuczne oświetlenie nocne wywołuje zaburzenia hormonalne obniżające płodność. Nie bez znaczenia są też zmiany klimatyczne, a zwłaszcza łagodne zimy, które skracają fazy hibernacji, przez co chomiki częściej się budzą i szybko tracą zapasy, narażając się na głód. To wszystko sprawia, że populacja tego gryzonia drastycznie spada, a ich przyszłość na polach Europy stoi pod wielkim znakiem zapytania.
Status prawny i działania ochronne
Chomik europejski jest w Polsce od 2011 r. objęty ścisłą ochroną, co oznacza konieczność czynnej ochrony jego siedlisk i ścisłego zakazu polowań czy niszczenia nor. Na poziomie Unii Europejskiej gatunek został wpisany do załącznika IV Dyrektywy Siedliskowej, co nakłada na wszystkie kraje członkowskie obowiązek zapewnienia mu najwyższego stopnia ochrony.
Europejski Plan Działań zakłada m.in. promocję rolnictwa mozaikowego z różnorodnymi uprawami i odbudowę tradycyjnych miedz jako korytarzy ekologicznych. W założeniu jest również ograniczenie stosowania biocydów i głębokości orki, aby chronić nory przed zniszczeniem. Plan przewiduje też zawieranie długoterminowych umów z rolnikami, co ma zachęcić ich do wprowadzania praktyk przyjaznych chomikom i utrzymywania mozaikowego układu pól.
Mimo że podjęto już pewne inicjatywy, ich skala nadal wymaga znacznego zwiększenia, by zatrzymać spadek populacji i odwrócić trend wymierania tego krytycznie zagrożonego gatunku. Niestety, do tej pory podjęto zbyt mało działań w tym kierunku.