Nie tylko Solaris. Najważniejsze książki Stanisława Lema

Spis treści:

1. Dlaczego nadal warto czytać Lema?
2. „Solaris”, czyli Stanisław Lem bardzo na serio
3. „Cyberiada” – futurystyczna wizja w baśniowo-groteskowej konwencji
4. „Niezwyciężony” – moralna siła kontra fatalizm zniszczenia

Futurolog, filozof, prorok technologicznej przyszłości – Stanisław Lem wyprzedzał swoją epokę nie tylko literacko, ale i intelektualnie. Jego książki, choć zakorzenione w science fiction, nie są jedynie opowieściami o robotach czy odległych planetach. To głębokie rozważania o naturze człowieka, granicach poznania i etycznych dylematach, które przynosi rozwój technologii. Lem potrafił przewidzieć wiele zjawisk, które dziś stają się naszą codziennością – od sztucznej inteligencji, przez internet rzeczy, po moralne pułapki cyfrowego świata. Każda jego książka to nie tylko literacka podróż, ale i intelektualna przygoda, która zostawia trwały ślad.

Dlaczego nadal warto czytać Lema?

Stanisław Lem to nie tylko pisarz science fiction – to myśliciel, który w swoich utworach zamieszczał prognozy futurologiczne. Choć pisał kilkadziesiąt lat temu (ostatnia powieść, „Fiasko”, powstała w 1987 roku), jego książki nadal zaskakują trafnością spostrzeżeń. Pisał o sztucznej inteligencji, robotach, podróżach kosmicznych, a przy tym pytał o to, kim jesteśmy jako ludzie i dokąd zmierzamy.

Nie bez powodu jego działa są uznawane za najlepsze polskie książki. Także przez obcokrajowców! Lem nie daje w swoich tekstach prostych odpowiedzi, ale zmusza do myślenia, do rozważań nad często nie wprost postawionymi pytaniami. Pokazuje, że nie zawsze technologia rozwiąże nasze problemy, a wręcz czasami je pogłębia. Lem robi to z humorem, błyskotliwie, często w sposób lekki, choć treść bywa bardzo głęboka i nieoczywista na pierwszy rzut oka.

Powieści Lema pozostają w głowie na długo, nie sposób przeczytać ich szybko i bezrefleksyjnie. To lektura, która nie należy do lekkich, ale rozwija wyobraźnię i uczy patrzeć szerzej na świat. Jeśli dopiero zaczynasz przygodę z jego twórczością, poniżej znajdziesz krótki przegląd najważniejszych utworów Stanisława Lema. Dowiedz się, jaka tematyka jest w nich poruszana i dlaczego są ciągle aktualne.

„Solaris”, czyli Stanisław Lem bardzo na serio

„Solaris” to najbardziej znana powieść Stanisława Lema. Jest uznawana za klasykę światowej fantastyki naukowej. Opowiada o nieudanym kontakcie ludzi z obcą inteligencją, reprezentowaną przez tajemniczy ocean pokrywający planetę Solaris. Głównym bohaterem jest psycholog Kris Kelvin, który przybywa na stację badawczą, gdzie konfrontuje się z niewytłumaczalnymi zjawiskami i z własną przeszłością. Ocean materializuje wspomnienia badaczy i tworzy kopie postaci zapisane w podświadomości ludzi. To zmusza bohaterów powieści do zmierzenia się z traumami i poczuciem winy.

Tematyka powieści wykracza poza klasyczne science fiction, widać w niej wyraźne wpływy egzystencjalizmu. Choć książka ukazała się w 1961 roku, pozostaje zaskakująco aktualna. „Solaris” opisuje granice ludzkiego poznania – pokazuje, że nauka bywa bezradna wobec innych form istnienia, a człowiek, nawet w najdalszym zakątku kosmosu, nie potrafi uciec od własnych wspomnień, emocji i poczucia winy. Powieść to nie tylko historia o kosmicznej wyprawie, ale też o wewnętrznej podróży i duchowej izolacji.

Dzieło zyskało międzynarodowe uznanie i przetłumaczono je na ponad 40 języków. Powieść doczekała się kilku adaptacji filmowych: m.in. głośnej wersji Andrieja Tarkowskiego z 1972 roku, która spotkała się z krytyką ze strony Lema, ale została doceniona przez jury w Cannes (więcej o filmie przeczytasz tutaj). Powstały także słuchowiska, audiobooki, a nawet opera wystawiona w 2024 roku w Narodowym Starym Teatrze w Krakowie. Symboliczny wymiar „Solaris” dostrzeżono także poza światem literatury – Międzynarodowa Unia Astronomiczna uhonorowała twórczość Lema, nadając nazwę Solaris jednej z gwiazd.

„Cyberiada” – futurystyczna wizja w baśniowo-groteskowej konwencji

„Cyberiada” to jedna z najbardziej niezwykłych książek Stanisława Lema, którą sam autor uważał za swoje szczytowe dzieło. Ten cykl opowieści zaskakuje połączeniem futurystycznej wizji świata robotów z baśniową konwencją staropolskiej gawędy i filozoficznej przypowieści. Lem stworzył uniwersum, w którym występują obok księżniczek i smoków także roboty – często bardziej ludzkie od nas.

Główni bohaterowie, roboty Trurl i Klapaucjusz, to konstruktorzy o niemal nieograniczonych możliwościach. Są w stanie zbudować wszystko, co sobie wymarzą, a nawet przesunąć gwiazdy na niebie, by stworzyć reklamę. Ich przygody są pełne groteski i błyskotliwego humoru, ale także głębokiej refleksji nad naturą nauki, postępu i władzy. Z kolei w postaci filozofa Klapostoła autor umieszcza swój autoportret. Opisuje siebie jako niedocenianego myśliciela, który nieustannie mierzy się z ograniczeniami ludzkiego poznania. Lem w satyryczny sposób portretuje typowe ludzkie przywary: pychę, chciwość, ślepe zaufanie do techniki i nieumiejętność przewidywania skutków własnych działań.

„Cyberiada” to dzieło wielopoziomowe: bawi formą, językiem i humorem, ale jednocześnie zmusza do myślenia o tym, kim jesteśmy i jaką rolę odgrywa technologia w naszym życiu. Lem udowadnia, że nawet najbardziej błyskotliwa maszyna nie odpowie za nas na pytania o dobro, odpowiedzialność czy sens istnienia.

„Niezwyciężony” – moralna siła kontra fatalizm zniszczenia

„Niezwyciężony” to powieść z gatunku hard science fiction z 1964 roku, w której Stanisław Lem łączy opis misji kosmicznej z głęboką refleksją nad miejscem człowieka we Wszechświecie, ograniczeniami ludzkiego poznania i moralnością. Akcja rozgrywa się na pustynnej planecie Regis III, na którą przybywa tytułowy krążownik „Niezwyciężony”, by odnaleźć bliźniaczy statek „Kondor”.

Zespół badaczy, wyposażony w zaawansowaną technologię, szybko orientuje się, że żadne urządzenia ani uzbrojenie nie chronią ich przed zagrożeniem. Planeta okazuje się miejscem katastrofy statku obcych. Ewoluowały na niej samoistnie miliony mikroskopijnych robotów, które połączyły się w coś, co naukowcy określają jako „nekrosferę”, czyli martwą, mechaniczną odpowiedzią na biosferę. Ta forma istnienia nie posiada świadomości, ale działa jak zbiorowa inteligencja, niszcząc wszelkie przejawy myślenia i pamięci przy pomocy bardzo silnego pola magnetycznego.

W „Niezwyciężonym” Lem stawia fundamentalne pytania o granice technologii, sens ekspansji człowieka i jego stosunek do innych form życia. Pokazuje, że nie wszystko, co nieznane, musi być wrogie, ale także że nie każdą formę egzystencji da się zrozumieć ludzkimi kategoriami. W obliczu zagłady, bezsilności nauki i zbrojnej przewagi człowiek musi polegać na moralnej sile, solidarności i gotowości do wycofania się bez walki. To powieść chłodna w tonie, ale pełna gorzkiej mądrości – jedna z najmocniejszych i najbardziej filozoficznych opowieści w dorobku Lema.

Źródło: National Geographic Polska

Nasza autorka

Marzena Wardyn-Kobus

Autorka tekstów z pogranicza przyrody, kultury i podróży. W serwisie tworzy artykuły popularnonaukowe o otaczającym nas świecie, łącząc rzetelną wiedzę z przystępnym językiem i dbałością o szczegóły. Socjolożka z wykształcenia, od ponad dekady związana z marketingiem internetowym. Zawodowo od lat zgłębia tajniki SEO oraz storytellingu opartego na rzetelnych źródłach. Pisze, by zachęcać innych do uważnego kontaktu z przyrodą – nawet tą najbliższą, tuż za domem. Kaszubka mieszkająca na Kujawach, zakochana w górskich szlakach i leśnych bezdrożach. Jej przydomowy ogródek to strefa zrównoważonego eksperymentowania – dąży do tego, by uprawiać rośliny ekologicznie, z szacunkiem dla natury. Wolne chwile spędza z książką, wędrując po lesie lub tworząc makramy.