„Poloneza czas zacząć!”. Jak taniec szlachty stał się tradycją studniówek

Spis treści:

1. Polonez na dworach szlacheckich
2. Charakterystyka muzyczna i rytmiczna poloneza
3. Jak się tańczy poloneza?
4. Strój i etykieta w tańcu
5. Polonez w kulturze współczesnej

Taniec polonez wywodzi się bezpośrednio z innego ludowego tańca zwanego „chodzonym” lub „wolnym”. Cieszył się on popularnością na terenach dawnej Rzeczypospolitej już w XVI wieku. W odróżnieniu od skocznych tańców wiejskich, był to taniec dostojny, procesyjny, o ceremonialnym charakterze. Wykonywano go przy okazji uroczystości i świąt. Według badacza prof. Tadeusza Żmudzińskiego, polonez kształtował się jako forma rytuału społecznego, wyrażającego hierarchię, porządek i szacunek w przestrzeni dworskiej i obywatelskiej.

Polonez na dworach szlacheckich

W XVII i XVIII wieku polonez stał się integralnym elementem dworskiej etykiety. Wtedy zaczął być znany jako „taniec polski” (fr. „polonaise”, niem. „Polonäse”). W tamtym czasie tańczono go głównie na rozpoczęcie balów i przyjęć. Dzięki swojemu ceremonialnemu charakterowi, podkreślającemu godność i dostojność uczestników, doskonale odzwierciedlał ideały sarmackiej szlachty. Już wtedy polonez nie był jedynie tańcem. Była to też forma autoprezentacji i komunikatu kulturowego.

W okresie rozbiorów taniec polonez zyskał nowe znaczenia – symboliczne i patriotyczne. Kompozycje Fryderyka Chopina, w tym m.in. „Polonez As-dur op. 53”, nadawały mu charakter narodowy i emocjonalny. Utwór ten, pozbawiony słów, ale pełen symboliki, stał się wyrazem tożsamości narodowej i aspiracji wolnościowych. W XX wieku przetrwał w przestrzeni publicznej jako część edukacji, tradycji weselnych i studniówkowych. Tak podtrzymał swoje pierwotne znaczenie jako „taniec wspólnoty”.

Charakterystyka muzyczna i rytmiczna poloneza

Polonez wykonywany jest w metrum 3/4, z akcentem na pierwszą miarę. Tempo jest umiarkowane – zazwyczaj w granicach 60–72 taktów na minutę. To sprzyja jego ceremonialnemu charakterowi. Równomierność rytmu zapewnia płynność przemieszczania się par w przestrzeni.

Charakterystyczny rytm poloneza to: ćwierćnuta – dwie ósemki – dwie ćwierćnuty, co przekłada się na taneczne: „raz-dwa i – trzy”. Ten rytm przypomina krok marszowy, jednak jest wykonywany z większą gracją. W zapisie muzycznym często występują również elementy synkopy oraz punktowane rytmy, które dodają muzyce poloneza szlachetnego charakteru.

Kompozytorzy polscy od wieków wzbogacali repertuar polonezowy. Do najważniejszych należy Michał Kleofas Ogiński („Pożegnanie Ojczyzny”), Fryderyk Chopin (m.in. „Polonez wojskowy”) oraz Henryk Wieniawski i Karol Kurpiński. Współczesne aranżacje, jak polonez z filmu „Pan Tadeusz” Wojciecha Kilara, doskonale pokazują, jak silnie taniec ten nadal oddziałuje na wyobraźnię kulturową.

Jak się tańczy poloneza?

Krok podstawowy wykonuje się z lekko uniesioną głową, wyprostowaną sylwetką, w tempie trójdzielnym: pierwszy krok dłuższy, następnie dwa krótsze. Partnerzy poruszają się obok siebie, zachowując rytmiczną synchronizację. Długość kroku i amplituda ruchów zależą od przestrzeni i kontekstu uroczystości.

Do najczęściej wykonywanych figur w polonezie należą:

• serpentyna,
• koło,
• mijanka,
• ukłon,
• obroty,
• skrzyżowania.

Ich dobór zależy od poziomu zaawansowania tancerzy oraz charakteru uroczystości. Figury te mają swoje źródła w tradycjach szlacheckich, gdzie pełniły funkcję integracyjną i ceremonialną.

Współczesne układy studniówkowe bazują na krokach podstawowych i klasycznych figurach, ale często wzbogacane są o elementy choreografii nowoczesnej. Nauczyciele i instruktorzy tańca dbają o dostosowanie układu do możliwości uczniów, jednocześnie podkreślając wymiar symboliczny wydarzenia – wejście w dorosłość i egzaminy maturalne.

Strój i etykieta w tańcu

Mężczyźni w tradycji historycznej nosili kontusze, żupany i pasy słuckie, natomiast kobiety zakładały bogato zdobione suknie inspirowane modą dworską. Obecnie preferuje się stroje formalne – garnitury lub fraki dla mężczyzn, długie suknie dla kobiet. W niektórych szkołach zachowuje się tradycyjny styl, prezentując układ w strojach ludowych.

Polonez wymaga znajomości etykiety tanecznej. Pary poruszają się z godnością, z zachowaniem symetrii i rytmu. Niedopuszczalne są hałaśliwe gesty czy zbyt swobodne ruchy. Obowiązuje ceremonialna powaga i synchronizacja, odzwierciedlające kolektywny charakter tańca.

Polonez w kulturze współczesnej

Dziś taniec polonez pełni rolę symbolicznego rytuału wprowadzenia młodzieży w dorosłość. W szkołach przygotowania do tego tańca zaczynają się wiele tygodni przed studniówką. Polonez tańczony na balu maturalnym stanowi też element integracji między uczniami, nauczycielami i rodzicami.

Polonez pojawia się też w filmach, widowiskach telewizyjnych i reklamach jako nośnik polskości i tradycji. „Pan Tadeusz” Andrzeja Wajdy to jeden z najważniejszych przykładów. Scena tańca otwierająca film zyskała status kultowej i jest często przywoływana w edukacji oraz mediach jako wzorcowy przykład poloneza w kulturze audiowizualnej.

Źródło: National Geographic Polska