Najpiękniejszy gwiazdozbiór zimowego nieba – za jego nazwą może stać mit nawiązujący do Wisły

Spis treści:

1. Erydan – mityczna rzeka i boska tajemnica starożytnej Grecji
2. Która rzeka kryje się za mitem Erydanu? Prawdziwe źródła bursztynu i legenda północy
3. Gwiazdozbiór Erydanu – tajemnicza rzeka na nocnym niebie i jej niezwykłe gwiazdy

Choć dziś rzadko wspominany poza gronem pasjonatów astronomii Erydan był jednym z ważniejszych gwiazdozbiorów znanych starożytnym. Jego długi, wijący się kształt przywodził na myśl rzekę płynącą przez nieboskłon – stąd liczne powiązania z mitologicznym Erydanem, mitycznym nurtem niosącym ze sobą opowieści o upadku Faetona i niebiańskim porządku. Konstelacja, rozciągająca się od gwiazdozbioru Oriona aż po południowy kraniec nieba, nadal skrywa wiele fascynujących historii – i chociaż nie jest łatwa do zaobserwowania z Polski w całości, jej obecność na nocnym niebie wciąż budzi zachwyt.

Erydan – mityczna rzeka i boska tajemnica starożytnej Grecji

W kulturze starożytnej Grecji Erydan ma podwójne znaczenie. Z jednej strony jest to bóstwo rzeczne, syn tytanów Okeanosa i Tetydy, uosabiający potężne i nieznane wody Północy. Z drugiej – to tajemnicza rzeka, która według mitologii wypływała z podziemnego świata Hadesu i była zlokalizowana na północy, poza granicami znanego świata. Grecy kojarzyli ją z miejscem przekraczającym rzeczywistość, granicznym punktem między życiem a śmiercią.

Z rzeką Erydan nierozerwalnie związany jest grecki mit o Faetonie, synu boga słońca Heliosa i nimfy morskiej Klimene. Zainspirowany boskim pochodzeniem, Faeton postanowił poprowadzić rydwan ojca po niebie. Nie zapanował jednak nad ognistymi końmi. Słońce zbliżyło się zbyt mocno do Ziemi, powodując kataklizmy, susze i pożary. Aby zapobiec całkowitemu zniszczeniu świata, Zeus uderzył piorunem w Faetona, strącając go z niebios. Młodzieniec spadł do rzeki Erydan i utonął.

Tragiczna śmierć Faetona wywołała rozpacz jego sióstr – Heliad, córek Heliosa. Bogowie z litości przemienili je w topole, rosnące na brzegach Erydanu, a ich łzy zamieniły się w bursztyn, który miał spływać wraz z wodami tej mitycznej rzeki. Z żalu po Faetonie rozpłakał się również jego przyjaciel – łabędź. Bogowie, widząc jego ból, umieścili go na niebie jako gwiazdozbiór Łabędzia. W ten sposób tragiczna opowieść zyskała kosmiczny wymiar, a Erydan został utrwalony zarówno w micie, jak i na nieboskłonie.

Która rzeka kryje się za mitem Erydanu? Prawdziwe źródła bursztynu i legenda północy

Mityczna rzeka Erydan, choć pierwotnie obecna wyłącznie w greckich opowieściach, mogła mieć rzeczywisty odpowiednik w geografii Europy. Badacze do dziś spierają się, która z rzeczywistych rzek mogła być inspiracją dla tego legendarnego nurtu, związanego z mitami o Faetonie, bursztynie i granicy życia i śmierci.

Jednym z najczęściej wskazywanych kandydatów jest Wisła. Choć brak jednoznacznych dowodów na to, że starożytni Grecy znali jej bieg, to właśnie z terenów nadbałtyckich pochodził bursztyn, który trafiał do basenu Morza Śródziemnego. W starożytności mówiono o „północnej rzece bursztynowej”, co teoretycznie mogłoby odpowiadać dolnemu biegowi Wisły. Jednak Herodot wyrażał sceptycyzm, uznając nazwę Erydan za typowo grecką, stworzoną przez poetów, a nie rzeczywistą.

Drugą kandydatką jest Rodan – rzeka o silnym nurcie, przepływająca przez dzisiejszą Francję i uchodząca do Morza Śródziemnego. Już w czasach starożytnych była ważnym szlakiem handlowym, a jej dziki, nieprzewidywalny charakter mógł budzić skojarzenia z mitycznym Erydanem – pełnym niebezpieczeństw i tajemnic.

Trzecią rzeką rozpatrywaną przez historyków i geografów jest Pad – najdłuższa rzeka Włoch, położona blisko starożytnych szlaków bursztynowych. Już w II wieku p.n.e. grecki historyk Polybius uważał, że to właśnie Pad był opisywanym w poezji Erydanem. Dolina Padu była zasiedlona od czasów prehistorycznych, a bursztyn mógł być transportowany z północy właśnie przez nią.

Co więcej, odkrycia geologiczne dostarczają niezwykle interesującej perspektywy. Około 40 milionów lat temu na terenach dzisiejszego Bałtyku istniała rzeczywista rzeka, która płynęła z północy na południe i wpadała do Morza Północnego. Niosła ze sobą żywicę drzew iglastych, która osadzała się na obszarze obecnej Zatoki Gdańskiej. Z biegiem czasu żywica ta przekształciła się w bursztyn bałtycki, znany i ceniony w starożytnym świecie. Geolodzy nazwali tę pradawną rzekę Eridan lub Eridanos, co może być naukowym echem greckiej mitologii.

Gwiazdozbiór Erydanu – tajemnicza rzeka na nocnym niebie i jej niezwykłe gwiazdy

Erydan jako niebiańska rzeka w mitologii i kulturach świata

Mitologiczny Erydan, podobnie jak wiele innych elementów starożytnych wierzeń, znalazł swoje odbicie na niebie. Gwiazdozbiór o tej samej nazwie został zidentyfikowany przez starożytne cywilizacje jako niebiańska rzeka, będąca symbolicznym przedłużeniem boskiej narracji. Co ciekawe, różne kultury przypisywały tej konstelacji swoje własne wielkie rzeki: w Egipcie był to Nil, w starożytnej Mezopotamii Eufrat, a w Indiach Ganges. Erydan, w sensie astronomicznym, jest szóstym co do wielkości gwiazdozbiorem nieba równikowego. W Polsce jest widoczny częściowo zimą, najczęściej na południowym horyzoncie, w sąsiedztwie konstelacji Oriona i Byka.

Najjaśniejsze gwiazdy gwiazdozbioru Erydanu

W skład gwiazdozbioru wchodzi około 100 gwiazd widocznych gołym okiem, a najważniejsze z nich pełnią kluczową rolę w nawigacji i badaniach astronomicznych. Najjaśniejszą z nich jest Alfa Erydanu – Achernar (arab. „koniec rzeki”), będąca dziewiątą najjaśniejszą gwiazdą na niebie. To gorący niebieski olbrzym, którego ekstremalne tempo rotacji sprawia, że przyjmuje spłaszczony kształt.

Kolejna znacząca gwiazda to Beta Erydanu – Cursa, biały podolbrzym, który znajduje się blisko Oriona i przez to często bywa wykorzystywany jako punkt orientacyjny. Na uwagę zasługuje również Theta Eridani – Acamar, układ podwójny, który w starożytności był uważany za „koniec” Erydanu, zanim odkryto dalsze odcinki konstelacji.

Erydan i układy planetarne – potencjalne życie poza Ziemią

Szczególne zainteresowanie wzbudzają także układy planetarne. 40 Eridani (Omikron-2) to potrójny system gwiezdny, odległy o 16,5 roku świetlnego, zawierający planetę typu superziemi.

Co ciekawe, w uniwersum Star Trek uznano go za ojczystą gwiazdę Wolkan, cywilizacji znanej z logiki i chłodnej racjonalności. Innym fascynującym obiektem jest Epsilon Eridani (Ran) – pomarańczowy karzeł oddalony o zaledwie 10,5 roku świetlnego. Otacza go złożony układ planetarny, w tym planety, pas planetoid i struktura podobna do pasa Kuipera w naszym Układzie Słonecznym, co czyni go idealnym kandydatem do badań nad egzoplanetami i potencjalną egzystencją życia.

Galaktyki i mgławice w gwiazdozbiorze Erydanu

Gwiazdozbiór Erydanu skrywa również galaktyki spiralne, takie jak NGC 1291, NGC 1532, NGC 1232 oraz NGC 1300 – ostatnia z nich wyróżnia się poprzeczką przecinającą jej jądro, co sugeruje dynamiczne procesy wewnętrzne. Nie sposób pominąć również mgławicy planetarnej NGC 1535, która przypomina swoim wyglądem oko i dostarcza danych o ostatnich etapach życia gwiazd podobnych do Słońca.

Źródła: Astro.com, Constellation-Guide.com

Nasz ekspert

Łukasz Załuski

Redaktor naczelny „National Geographic Polska” i National-Geographic.pl. Dziennikarz podróżniczy i popularnonaukowy z 20-letnim stażem. Wcześniej odpowiedzialny m.in. za magazyny „Focus”, „Focus Historia” i „Sekrety Nauki”. Uważny obserwator zmieniającego się świata i nowych trendów podróżniczych. Inicjator projektu pierwszej naukowej rekonstrukcji wizerunków władców z dynastii Jagiellonów. Po świecie podróżuje w poszukiwaniu smaków lokalnych kuchni. Miłośnik tenisa, książek kryminalnych i europejskich stolic.