Pochodził z dawnej Rzeczpospolitej. Kim był genialny popularyzator nauki i twórca serialu „Kosmos”

Spis treści:

1. Początki genialnego umysłu: dzieciństwo i pierwsze fascynacje Carla Sagana
2. Najpopularniejsze książki Carla Sagana
3. Carl Sagan – naukowe osiągnięcia i wpływ na popkulturę
4. Serial „Kosmos”
5. Poglądy Carla Sagana
6. Złota Płyta

Carl Sagan był naukowcem, ale również świetnym popularyzatorem wiedzy. W czasach, gdy niewielu potrafiło mówić o fizyce, astronomii czy matematyce w zrozumiały i porywający sposób, on uczynił z nauki opowieść, której słuchał cały świat. Dzięki niemu serial „Kosmos” stał się globalnym fenomenem, a złote płyty na sondach Voyager – wiadomością dla obcych cywilizacji.

Początki genialnego umysłu: dzieciństwo i pierwsze fascynacje Carla Sagana

Carl Sagan urodził się 9 listopada 1934 roku w rodzinie robotniczej na Brooklynie, w Nowym Jorku. Jego ojciec, Sam Sagan, pochodził z Kamieńca Podolskiego – niegdyś twierdzy granicznej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, obecnie leżącej na terytorium Ukrainy. Matka, Rachel Molly Gruber, była Amerykanką z urodzenia, wychowaną w środowisku silnie związanym z żydowską tradycją.

Od najmłodszych lat Carl przejawiał ponadprzeciętną ciekawość świata i zamiłowanie do książek. Rodzice, choć skromnie wykształceni, rozpoznali jego potencjał intelektualny i wspierali rozwój zainteresowań syna. Momentem przełomowym była dla niego Wystawa Światowa w Nowym Jorku w 1939 roku, której honorowym gościem był Albert Einstein. To właśnie wtedy kilkuletni Carl po raz pierwszy zafascynował się wszechświatem.

Zaintrygowany pytaniem, czym są świecące punkty na nocnym niebie, poprosił matkę, by zabrała go do lokalnej biblioteki. Tam, przeglądając książki astronomiczne, dokonał swojego pierwszego naukowego odkrycia: gwiazdy to nic innego jak inne słońca – podobne do naszego, choć często znacznie większe i jaśniejsze. To doświadczenie wywarło trwały wpływ na jego młodzieńczy umysł i zapoczątkowało życiową pasję do zgłębiania tajemnic kosmosu.

Wkrótce później Carl zaczął zadawać pytania wykraczające poza szkolne programy: o początek Wszechświata, życie na innych planetach, naturę światła i czasu. Już jako dziecko wykazywał zainteresowanie nie tylko astronomią, lecz także biologią, chemią i fizyką, a jego głód wiedzy systematycznie rósł. W domu eksperymentował z prostymi urządzeniami optycznymi i chemicznymi, co tylko potęgowało jego fascynację nauką.

Najpopularniejsze książki Carla Sagana

Ale jego umysł potrzebował więcej, niż mogły dać mu podręczniki do nauk ścisłych. Uwielbiał opowiadania science fiction, nawet gdy mieszały fakty naukowe z historiami o UFO, obcych cywilizacjach i podróżach międzygwiezdnych. W przyszłości sam stanie się pisarzem.

Pisanie książek popularyzujących naukę w żaden sposób nie kolidowało w jego odczuciu z tworzeniem tych z gatunku science fiction. Spod jego ręki wyszły m.in. takie pozycje:

• „Świat nawiedzony przez demony” – pokazująca, jak odróżnić fałszywe teorie pseudonauki od hipotez naukowych;
• „Rajskie smoki” – wyróżniona Nagrodą Pulitzera opowieść o rozwoju ludzkiej inteligencji;
• „Kosmos” – pozycja będąca zapisem programu popularnonaukowego o tym samym tytule;
• „Błękitna kropka” – czyli rozważania naukowe o naszej planecie i jej miejscu w kosmosie. Książka zainspirowana wykonanym przez sondę Voyager 1 zdjęciem, pokazującym Ziemię jako jeden niebieski piksel na tle kosmosu;
• „Kontakt” – powieść science-fiction, przeniesiona na duży ekran w 1997 roku. W postać głównej bohaterki wcieliła się znakomita Judi Foster.

Carl Sagan – naukowe osiągnięcia i wpływ na popkulturę

Carl Sagan posiadał wyjątkowy talent do łączenia nauki z wyobraźnią, co czyniło go nie tylko wybitnym naukowcem, ale i niezwykłym popularyzatorem wiedzy. Wierzył, że nauka jest źródłem inspiracji dla literatury i sztuki, a twórczość artystyczna – z kolei – potrafi wzniecać naukową ciekawość w kolejnych pokoleniach badaczy. To cykl wzajemnych inspiracji, który – jak często podkreślał – napędza postęp cywilizacyjny.

Sagan sam był żywym dowodem tej zależności. Jako współzałożyciel programu SETI (Search for Extraterrestrial Intelligence) poświęcił dekady na rozwijanie koncepcji kontaktu z cywilizacjami pozaziemskimi. Był również jednym z kluczowych architektów historycznych misji Voyager 1 i 2, które wyniosły w przestrzeń tzw. Złote Płyty Voyagera – wiadomości dla hipotetycznych kosmitów, zawierające dźwięki i obrazy reprezentujące różnorodność życia i kultury Ziemi.

W latach 70. i 80. XX wieku Carl Sagan stał się jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci świata nauki. Dzięki jego udziałowi, misje Mariner, Viking oraz Galileo zdobyły rozgłos nie tylko wśród specjalistów, ale również w masowej świadomości. Był prekursorem astrobiologii – dziedziny badającej możliwość istnienia życia poza Ziemią – i zwolennikiem koncepcji „kosmicznej pokory”, przypominającej o naszej niewielkości w bezkresie Wszechświata.

Na jego dorobek składa się ponad 600 publikacji naukowych oraz kilkanaście książek popularnonaukowych, z których wiele stało się bestsellerami. Jego styl – łączący precyzję naukową z poetyckim językiem – zyskał miliony czytelników na całym świecie. Najsłynniejsze z dzieł Sagana, „Kosmos” (oryg. Cosmos), doczekało się zarówno kultowego serialu dokumentalnego, jak i wersji książkowej, uznawanej do dziś za jedną z najważniejszych publikacji popularyzujących wiedzę o Wszechświecie.

Serial „Kosmos”

Ale to nadawany w latach 1978–1979 serial dokumentalny „Kosmos” sprawił, że gwiazda Carla Sagana rozbłysła światłem supernowej. Wymyślony i prowadzony przez niego program był emitowany w 60 krajach. Przyciągnął przed telewizory pół miliarda widzów. Pasja, z jaką Sagan rozprawiał o najbardziej zawiłych problemach astrofizyki, jego miłość do wiedzy i klarowność myśli przyczyniły się do zapełnienia wydziałów astronomii, fizyki i biologii przez kolejne dekady.

Co ciekawe, powodem, dla którego zdecydował się nakręcić serial, byli dziennikarze zgromadzeni na konferencji prasowej. Przedstawiano na niej wyniki zebrane przez dwie sondy Viking na Marsie. Dziennikarze siedzieli zblazowani, niezainteresowani. Carl Sagan nie pojmował, dlaczego nie podzielają jego fascynacji. Przecież słyszą o badaniach innej planety. O tym, że ludziom udało się wysłać tam sondę i posadzić lądownik. Że jego kamery wykonały zdjęcia i udało się je przesłać na Ziemię. Co w tym może być nudnego?

Po wielkiej epoce programu Apollo, dla wielu Amerykanów kosmos przestał być interesujący. Jednak Sagan, profesor astronomii i nauk kosmicznych na Cornell University, nie chciał zaakceptować myśli, że badania kosmosu stały się tylko domeną nielicznych entuzjastów.

Swoimi rozmyślaniami podzielił się z Ann Druyan, pisarką i producentką, z którą współpracował. Sagan był wtedy żonaty z Lindą Salzman, również pisarką i artystką, która wraz z Ann pracowała nad słynną Złotą Płytą Voyagera.

Postanowili wspólnie, że aby przyciągnąć uwagę szerokiego grona do badań kosmosu, trzeba to zrobić za pośrednictwem telewizji. Skontaktowali się z PBS (Public Broadcasting Service), które zgodziło się wyprodukować program o kosmosie. Budżet opiewał na ponad sześć milionów dolarów, co w tamtych czasach było zawrotną kwotą. Jednakże biorąc pod uwagę, że Sagan był laureatem Pulitzera, a program zakładał wykorzystanie efektów specjalnych i licznych podróży, ta kwota nie wydawała się aż tak duża. Prace nad programem trwały dwa lata. Toczyły się w atmosferze zimnej wojny.

Program „Kosmos”, debiutujący 28 września 1980 roku, przyniósł niebywały sukces. Uczynił z Carla Sagana ikonę nauki. Naukowiec stał się osobowością telewizyjną, był zapraszany do wygłaszania wykładów na licznych konferencjach.

Poglądy Carla Sagana

W tym samym czasie stał się orędownikiem rozbrojenia nuklearnego. Podnosił kwestię degradacji środowiska. Przekonywał, że bez rozsądnego planu kontroli wzrostu populacji i redukcji zużycia zasobów naturalnych, ludzkość zmierza ku katastrofie ekologicznej. Te idee głosił już w latach 70. i 80.

W swojej książce „Kosmiczne związki” z 1973 roku poruszył temat ekologii jako nauki konfliktowej. W swoich staraniach o ocalenie środowiska staje ona w opozycji do utrwalonych społecznych przywilejów i ekonomicznych praw.

Jego charyzma oraz poczucie humoru sprawiły, że był często i chętnie zapraszany do udziału w kultowym programie „The Tonight Show”. Johnny Carson, prowadzący program, wykorzystywał postać Sagana do serii skeczy. Przebrany w golf i sztruksową marynarkę, z peruką przypominającą mopa, wcielał się w postać Sagana. Wypowiadał zdania z pogranicza nauki i science fiction. Carson jako Sagan stał się nawet twórcą tzw. „liczby Sagana” – wyrażenia „miliardy, miliardy!”.

„Nigdy tego nie powiedziałem. Daję słowo. Och, rzuciłem kiedyś, że istnieje jakieś 100 miliardów galaktyk i 10 miliardów bilionów gwiazd. Trudno mówić o kosmosie, nie używając wielkich liczb” – wspominał naukowiec w książce „Miliardy, miliardy”. Dodał, że ten zwrot powtarzany przez udającego go Carsona zaczął żyć własnym życiem. Przez wiele lat w trakcie spotkań z czytelnikami: na konferencjach, na lotniskach i w hotelach, ludzie prosili go, by powtórzył „miliardy, miliardy!”.

Carl Sagan był ateistą. Gdy mówił o „bogu”, odnosił się do koncepcji boga Spinozy i Einsteina, utożsamiając go z absolutem Wszechświata. Ann Druyan, jego ostatnia żona, wielokrotnie odpowiadała na pytania o ewentualne nawrócenie Carla przed śmiercią. Świadomość nieuchronności śmierci skupiała ich na teraźniejszości. Mówiła: „Mój mąż nie chciał wierzyć. On chciał wiedzieć”.

Złota Płyta

Zakochali się w sobie w trakcie prac nad Złotą Płytą w latach 1976–1977. Płyta ta, wysłana wraz z sondami Voyager 1 i 2 poza Układ Słoneczny, przemierza przestrzeń międzygwiezdną. Oprócz zawartych na niej 116 zdjęć, odgłosów natury, muzyki z różnych kultur oraz pozdrowień w 56 językach, zawierała informacje o Układzie Słonecznym, ludzkim DNA i szczegółach anatomicznych człowieka. Umieszczono też na niej komputerowy zapis elektrycznych impulsów towarzyszących medytacji Anny.

Wyposażone w Złote Płyty Voyagery podróżują ku odległym światom. Na zawsze pozostaną niezwykłą wiadomością, jaką wielki nauczyciel i miłośnik kosmosu wysłał z nadzieją, że trafi na kogoś zdolnego ją odczytać.

Carl Sagan zmarł 20 grudnia 1996 roku. Kilka miesięcy przed światową premierą filmu „Kontakt”.

Źródło: National Geographic Polska

Nasza autorka

Ewelina Zambrzycka-Kościelnicka

Dziennikarka i redaktorka zajmująca się tematyką popularnonaukową. Pisze przede wszystkim o eksploracji kosmosu, astronomii i historii. Związana z Centrum Badań Kosmicznych PAN oraz magazynami portali Gazeta.pl i Wp.pl. Ambasadorka Śląskiego Festiwalu Nauki. Współautorka książek „Człowiek istota kosmiczna”, „Kosmiczne wyzwania” i „Odważ się robić wielkie rzeczy”.