Zjednoczenie Włoch, czyli kręta droga do niepodległości Italii. Walki trwały ponad 20 lat

Spis treści:

1. Austriacka hegemonia
2. Ideologiczne i społeczno-gospodarcze przyczyny zjednoczenia
3. Konkurujące wizje zjednoczenia
4. Droga do jedności
5. Proklamacja Królestwa Włoch i dokończenie dzieła

Po upadku Napoleona Bonapartego, kongres wiedeński w 1815 roku przywrócił na Półwyspie Apenińskim porządek oparty na legitymizmie i równowadze sił, który w praktyce oznaczał utrwalenie politycznego rozbicia Włoch. Italia, określona wówczas przez austriackiego kanclerza Klemensa von Metternicha jako zaledwie „wyrażenie geograficzne”, stała się mozaiką państw i stref wpływów, pozbawioną jakiejkolwiek formy politycznej jedności. Na południu odtworzono Królestwo Obojga Sycylii pod panowaniem dynastii Burbonów. W centrum Półwyspu przywrócono świecką władzę papieża nad Państwem Kościelnym. Północ i środek Włoch składały się z szeregu mniejszych bytów politycznych, takich jak Wielkie Księstwo Toskanii oraz księstwa Parmy i Modeny, w których rządy sprawowały boczne linie dynastii Habsburgów.

Austriacka hegemonia

Kluczowym elementem tego porządku była hegemonia Cesarstwa Austriackiego. Austria nie tylko zaanektowała najbogatsze i najbardziej rozwinięte strategicznie regiony, Lombardię z Mediolanem i Wenecję, ale także roztoczyła swój protektorat nad pozostałymi państwami włoskimi. Wiedeń stał się gwarantem status quo, gotowym do interwencji militarnej w celu tłumienia wszelkich ruchów liberalnych i narodowych.

W tym układzie sił jedynym znaczącym państwem, rządzonym przez rdzennie włoską dynastię sabaudzką, było Królestwo Sardynii, obejmujące Piemont, Genuę i wyspę Sardynię. Jego niezależność od Austrii, choć początkowo ograniczona, predestynowała je do odegrania w przyszłości roli lidera w procesie jednoczenia.

Ideologiczne i społeczno-gospodarcze przyczyny zjednoczenia

Dążenie do zjednoczenia Włoch miało charakter złożonego ruchu ideologicznego, kulturowego i ekonomicznego.

Narodziny świadomości narodowej i wczesne ruchy rewolucyjne

W XIX wieku, pod wpływem rewolucji francuskiej i romantyzmu, włoskie elity intelektualne zaczęły kształtować poczucie wspólnej tożsamości narodowej. Tajne stowarzyszenia, takie jak karbonariusze, dążyły do obalenia monarchii absolutnych i wyparcia obcych wpływów, zwłaszcza austriackich, organizując lokalne powstania, między innymi w Neapolu i Piemoncie. Zrywy były jednak tłumione.

Po ich fiasku, Giuseppe Mazzini założył w 1831 roku organizację Młode Włochy (Giovine Italia), której celem było zjednoczenie Włoch jako „jednego, wolnego, niepodległego i republikańskiego narodu”. Jego metoda opierała się na edukacji patriotycznej i insurekcji, a ideologia łączyła radykalny nacjonalizm z mistycyzmem.

Aspekt ekonomiczny

Rozbicie polityczne Półwyspu Apenińskiego, z licznymi barierami celnymi i różnymi systemami monetarnymi, hamowało rozwój handlu i przemysłu, szczególnie w północnych Włoszech. Dla rosnącej burżuazji przemysłowej i handlowej z północy stworzenie jednolitego rynku ogólnowłoskiego stało się koniecznością ekonomiczną. Rolnicze południe postrzegano wówczas jako rynek zbytu i źródło taniej siły roboczej. Zjednoczenie nie było więc tylko romantycznym marzeniem, ale pragmatycznym „projektem biznesowym”.

Ekonomiczne podłoże w dużej mierze wyjaśnia, dlaczego to właśnie liberalno-monarchistyczny Piemont, a nie rolnicze Królestwo Obojga Sycylii czy ideologiczni republikanie, ostatecznie stanął na czele procesu zjednoczenia. Premier Piemontu, Camillo Cavour, sam będący przedstawicielem liberalnej arystokracji i przedsiębiorcą, doskonale rozumiał te potrzeby. Jego reformy, takie jak rozbudowa kolei czy modernizacja systemu bankowego, nie tylko wzmocniły Piemont, ale także przygotowały go do roli lidera gospodarczego zjednoczonych Włoch. Dążenie do stworzenia „wewnętrznego imperium” dla przemysłu Północy było ukrytym motorem Risorgimento, jednak zapoczątkowało też konflikt między bogatą północą a znacznie uboższym południem.

Konkurujące wizje zjednoczenia

Ruch zjednoczeniowy był podzielony na co najmniej trzy koncepcje:

• model republikański (Mazzini) – przewidywał utworzenie jednolitej, demokratycznej republiki poprzez rewolucję ludową;
• model neo-gwelficki (Gioberti) – zakładał stworzenie federacji państw włoskich pod przewodnictwem papieża, poprzez reformy i porozumienie władców;
• model monarchistyczno-liberalny (Cavour) – opowiadał się za scentralizowaną monarchią konstytucyjną pod wodzą dynastii sabaudzkiej, utworzonej poprzez dyplomację, strategiczne sojusze i wojnę.

Ta rywalizacja tworzyła dynamiczną synergię, gdzie idealizm Mazziniego i Garibaldiego generował presję „od dołu”, a pragmatyczny Cavour wykorzystywał to w swojej strategii dyplomatycznej. Zjednoczenie było wynikiem gry między tymi siłami, prowadzącej do kompromisu.

Droga do jedności

Proces zjednoczenia Włoch był trwającą ponad dwie dekady serią wojen, rewolucji i manewrów dyplomatycznych. Każdy jego etap był w decydującym stopniu uzależniony od zmieniającej się koniunktury międzynarodowej i rywalizacji europejskich mocarstw.

Wiosna Ludów i dekada przygotowań

Próbą generalną dla włoskich dążeń niepodległościowych była Wiosna Ludów. Powstania, które wybuchły w całym kraju, zmusiły króla Sardynii, Karola Alberta, do wypowiedzenia wojny Austrii. Pierwsza wojna o niepodległość zakończyła się jednak druzgocącą klęską armii piemonckiej. Mimo porażki, wydarzenia te ugruntowały pozycję Królestwa Sardynii jako jedynej siły, zdolnej rzucić realne wyzwanie austriackiemu hegemonowi.

Po klęsce nastąpiła dekada przygotowań, których pierwszoplanową postacią był Camillo Cavour, od 1852 roku premier Królestwa Sardynii. Prowadząc zręczną politykę wewnętrzną, zmodernizował gospodarkę i armię, czyniąc z Piemontu nowoczesne i sprawne państwo. Równocześnie, na arenie międzynarodowej, prowadził mistrzowską grę dyplomatyczną. Decyzja o udziale w wojnie krymskiej po stronie Francji i Wielkiej Brytanii, choć militarnie symboliczna, okazała się politycznym majstersztykiem. Pozwoliła Cavourowi zasiąść przy stole negocjacyjnym na kongresie paryskim w 1856 roku i po raz pierwszy przedstawić „kwestię włoską” na forum międzynarodowym, zyskując przychylność cesarza Napoleona III.

Druga wojna z Austrią i zdobycze na północy

Kulminacją dyplomatycznych zabiegów Cavoura było tajne porozumienie z Napoleonem III w Plombières, w 1858 roku. Cesarz Francji zobowiązał się do udzielenia pomocy militarnej w wojnie z Austrią w zamian za odstąpienie Sabaudii i Nicei.

Mając zapewniony sojusz, Cavour sprowokował Austrię do wystosowania ultimatum i wypowiedzenia wojny w kwietniu 1859 roku. W drugiej włoskiej wojnie o niepodległość, połączone siły francusko-sardyńskie odniosły zwycięstwa pod Magentą i Solferino, zmuszając Austriaków do wycofania się z Lombardii. Jednakże Napoleon III, zaniepokojony stratami i groźbą interwencji Prus, niespodziewanie zawarł z Austrią separatystyczny pokój w Villafranca, na mocy którego Piemont uzyskał jedynie Lombardię.

Impet zjednoczeniowy był już nie do zatrzymania. Pod wpływem wieści o zwycięstwach na północy, w środkowych Włoszech – Toskanii, Parmie, Modenie i części Państwa Kościelnego – wybuchły zjednoczeniowe rewolucje. Zorganizowane w 1860 roku plebiscyty przytłaczającą większością głosów zadecydowały o przyłączeniu tych terytoriów do Królestwa Sardynii.

Wyprawa tysiąca i podbój południa

W maju 1860 roku, na scenę wkroczył Giuseppe Garibaldi. Republikański rewolucjonista, stojący na czele zaledwie tysiąca ochotników, znanych jako „czerwone koszule”, wyruszył z Genui na Sycylię, by wesprzeć tamtejsze powstanie przeciwko rządom Burbonów. „Wyprawa tysiąca” okazała się jednym z najbardziej spektakularnych manewrów militarnych w historii. Siły Garibaldiego, wzmacniane przez lokalnych powstańców, w ciągu kilku miesięcy opanowały całą Sycylię, a następnie przeprawiły się na kontynent i zajęły Neapol, doprowadzając do upadku Królestwa Obojga Sycylii.

Ten sukces postawił Cavoura w trudnej sytuacji. Istniała realna obawa, że wierny ideałom Mazziniego republikanin proklamuje na południu republikę lub ruszy na broniony przez garnizon francuski Rzym. Takie działanie sprowokowałoby międzynarodowy kryzys. Aby przejąć inicjatywę, Cavour wysłał armię piemoncką, która, omijając Rzym, wkroczyła na terytorium Państwa Kościelnego, a następnie ruszyła na południe.

Garibaldi stanął przed trudnym wyborem: dochować wierności republikańskim ideałom, co mogło oznaczać wojnę domową, czy podporządkować się monarchii w imię jedności narodowej? Wybrał drugą opcję. Na historycznym spotkaniu w Teano przekazał zdobycze królowi Wiktorowi Emanuelowi II, pieczętując tym samym monarchiczny charakter zjednoczonych Włoch.

Proklamacja Królestwa Włoch i dokończenie dzieła

Po plebiscytach potwierdzających przyłączenie Południa, 17 marca 1861 roku, w Turynie, zebrał się pierwszy ogólnowłoski parlament, który proklamował powstanie Królestwa Włoch. Na czele państwa stanął Wiktor Emanuel II z dynastii sabaudzkiej. Proces zjednoczenia nie był jednak zakończony. Poza granicami nowego państwa wciąż pozostawała Wenecja i Rzym z Lacjum. Obie prowincje udało się przyłączyć dzięki zręcznemu wykorzystaniu kolejnych europejskich konfliktów.

W 1866 roku Włochy zawarły sojusz z Prusami przeciwko Austrii. Mimo że armia włoska poniosła klęskę na lądzie (pod Custozzą) i na morzu (pod Lissą), zwycięstwo Prus pod Sadową zmusiło Austrię do kapitulacji. Na mocy traktatu pokojowego Wenecja została przekazana Włochom. Ostatni akt zjednoczenia rozegrał się w wyniku wojny francusko-pruskiej. Po klęsce pod Sedanem i upadku cesarstwa Napoleona III, Francja była zmuszona wycofać swój garnizon z Rzymu. 20 września 1870 roku wojska włoskie wkroczyły do Wiecznego Miasta, kładąc kres świeckiej władzy papieży. W lipcu 1871 roku Rzym został oficjalnie ogłoszony stolicą zjednoczonych Włoch.

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.