Skąd się wzięło słowo „rzeczpospolita”? Polska jest światowym wyjątkiem

W kwestii nazewnictwa jesteśmy wyjątkiem: inne państwa używają określenia „republika”, a w Polsce od setek lat przyjęło się jego wierne tłumaczenie na język polski. Bo „rzeczpospolita” to właśnie tłumaczenie łacińskiego określenia res publica. Oznacza ono „rzecz publiczną”, czyli – w swobodniejszym tłumaczeniu – „wspólne dobro”. Jego dwa składniki (rzecz + pospolita) ściśle odpowiadają znaczeniu łacińskiego oryginału.

„Rzeczpospolita”, czyli dobro wspólne

Rzeczpospolita jest słowem staropolskim, istniejącym przynajmniej od czasu powstania tzw. Rzeczypospolitej Obojga Narodów, czyli unii Polski i Litwy, powołanej w 1569 roku. Wówczas zamiast „publiczna” mówiono o rzeczy „pospolitej”, czyli należącej do ogółu.

W oczach polskiej szlachty Rzeczpospolita była „dobrem wspólnym”, czyli państwem należącym do wszystkich obywateli (choć wówczas byli nimi wyłącznie szlachcice). To wyjątkowe jak na tamte czasy, związkowe państwo, stało się jednym z największych w nowożytnej Europie, zanim ostatecznie zniknęło z mapy pod koniec XVIII wieku, w wyniku rozbiorów.

Po rozbiorach Polski termin „rzeczpospolita” ten nabrał symbolicznego znaczenia. Stał się synonimem utraconej niepodległości i funkcjonował głównie w literaturze i myśli politycznej, opisując marzenie o odrodzeniu niepodległego państwa.

Skąd się wzięła republika?

A skąd XVI-wieczna szlachta czerpała inspirację? W starożytnym Rzymie res publica oznaczała państwo, w którym władza stanowi wspólne dobro obywateli, przeciwieństwo monarchii absolutnej, w której państwo utożsamiano z osobą władcy. Do języka polskiego pojęcie to przeniknęło w XV wieku, w dobie rozwijającego się humanizmu, gdy łacina była językiem elit intelektualnych i politycznych. Starożytny Rzym był republiką w latach 509 p.n.e – 27 n.e.

Polska jako światowy wyjątek

Inne państwa przyjęły określenie „republika”, ale w Polsce po dziś dzień pozostało tłumaczenie z łaciny. Jedynym organizmem (ale jednak nie państwem) także stosującym podobne tłumaczenie, jest Wspólnota Narodów, po angielsku określana jako „commonwealth”, czyli właśnie „dobro wspólne”. „The Commonwealth” lub „Commonwealth of Nations” to istniejąca do dziś międzynarodowa organizacja zrzeszająca 56 państw, należących kiedyś do dawnego Imperium Brytyjskiego.

Kolejne odsłony Rzeczypospolitej

Dalsze Koleje słowa „rzeczpospolita” są bardzo ciekawe. Jest stałym elementem nazwy państwa polskiego, a kolejne jego historyczne odsłony oznaczano – mniej lub bardziej formalnie – numerami. I tak unia Polski i Litwy to I Rzeczpospolita, odrodzone państwo polskie lat 1918–1945 to II Rzeczpospolita, a czasy wzpółczesne to III Rzeczpospolita. Wyjątkiem jest Polska Rzeczpospolita Ludowa – okresu komunistycznego nie oznaczono żadnym numerem, chociaż „rzeczpospolita” pozostała.

Dziś słowo to jest synonimem państwa polskiego – kiedy mówimy „jestem obywatelem Rzeczypospolitej” – wiadomo, że chodzi o Polskę.

Nasza autorka

Magdalena Rudzka

Dziennikarka „National Geographic Traveler" i „Kaleidoscope". Przez wiele lat również fotoedytorka w agencjach fotograficznych i magazynach. W National-Geographic.pl pisze przede wszystkim o przyrodzie. Lubi podróże po nieoczywistych miejscach, mięso i wino.