Starożytne centrum nauki, medycyny i władzy ukryte wysoko nad doliną. Było jednym z najpotężniejszych miast Azji Mniejszej

Spis treści:

1. Historia miasta
2. Urbanistyka hellenistyczna w najdoskonalszym wydaniu
3. Dlaczego Pergamon został zniszczony?
4. Dlaczego nazywano go stolicą szatana?

Początki osadnictwa na terenie późniejszego Pergamonu sięgają końca VIII wieku p.n.e. i są związane z greckim plemieniem Eolów. W V wieku p.n.e., w czasach wojen grecko-perskich, istniał tu już rozwinięty ośrodek miejski, choć najstarsze zabudowania nie zachowały się do naszych czasów. W kolejnych stuleciach miasto weszło w skład imperium Aleksandra Wielkiego, a po jego śmierci władzę przejął Lizymach. Uczynił z Pergamonu potężną twierdzę i skarbiec, w którym przechowywał ogromne bogactwa zdobyte podczas walk o sukcesję.

Historia miasta

Po śmierci Lizymacha w 281 r. p.n.e. miasto przejął Filetajros, który ogłosił się władcą i zapoczątkował dynastię Attalidów. To właśnie Attalidzi przekształcili miasto w centrum potężnego, dobrze zarządzanego i bogatego państwa sprzymierzonego z Rzymem. Największy rozkwit przypada na okres rządów Eumenesa II (197–159 p.n.e.) oraz Attalosa II (159–138 p.n.e.). W 133 r. p.n.e. ostatni przedstawiciel dynastii, Attalos III, zapisał królestwo Rzymowi, w wyniku czego Pergamon stał się stolicą rzymskiej prowincji w Azji.

W VII wieku n.e. Pergamon został podbity przez Arabów. W okresie bizantyjskim miasto stopniowo traciło dawną rangę, choć nadal pozostawało ważnym ośrodkiem miejskim i strategicznym punktem na mapie regionu. Ostatecznie jednak miasto przekształciło się w niewielki, słabnący ośrodek, który z czasem został wchłonięty przez anatolijskie bejliky i później Imperium Osmańskie.

Jednym z najważniejszych osiągnięć Pergamonu była produkcja wysokiej jakości pergaminu, który stopniowo wypierał papirus. Nowy materiał piśmienniczy tak silnie kojarzył się z miastem, że jego łacińska nazwa pochodzi właśnie od nazwy Pergamonu.

Pergamon był miastem greckim czy rzymskim?

To pytanie pojawia się wyjątkowo często, bo zarówno tradycja grecka, jak i rzymska pozostawiły w mieście wyraźne ślady. Pergamon był początkowo miastem greckim, a później rzymskim – i oba okresy odcisnęły piętno na jego wyglądzie oraz kulturze.

Okres grecki (hellenistyczny) to czas największego rozkwitu miasta. Pergamon stał się jednym z głównych ośrodków kultury hellenistycznej. Powstała tu słynna Biblioteka Pergamońska, konkurująca z Biblioteką Aleksandryjską oraz rozwinęła się szkoła rzeźbiarska (m.in. „Grupa Galów”).

Po przejęciu miasta Rzymianie zachowali jego kluczową rolę administracyjną. Pergamon pełnił funkcję stolicy prowincji w Azji, a w czasach cesarza Hadriana powstała monumentalna Świątynia Trajana. Do czasów dzisiejszych zachowała się w dobrym stanie jedynie jej podziemna część.

Urbanistyka hellenistyczna w najdoskonalszym wydaniu

Pergamon jest jednym z najlepszych przykładów hellenistycznej sztuki planowania miast. Akropol został zbudowany na wzgórzu położonym na wysokości 300 metrów. To unikatowe ukształtowanie terenu wymusiło tworzenie wielopoziomowych, mistrzowsko zaprojektowanych przestrzeni otoczonych murami obronnymi.

Najważniejsze elementy akropolu to Biblioteka Pergamońska zawierająca w swoich zbiorach ok. 200 tys. zwojów, nieopodal której znajdowała się świątynia Ateny Polias. Niezwykle cennym architektonicznie budynkiem był teatr, który na widowni wbudowanej w strome zbocze mógł pomieścić aż 10 tys. widzów. Centrum administracyjnym królestwa był oczywiście pałac i arsenał, za to miejscem o ogromnym znaczeniu edukacyjnym był trzykondygnacyjny gimnazjon.

Poza akropolem w Pergamonie znajdował się słynny asklepiejon, czyli jedno z najważniejszych sanktuariów medycznych starożytności. Przybywali tu chorzy z całego świata śródziemnomorskiego, korzystając z terapii snu, kąpieli, muzyki i świętych rytuałów ku czci Asklepiosa.

Szczególnym świadectwem ambicji artystycznych i politycznych władców Pergamonu był monumentalny Ołtarz Pergamoński, wzniesiony przez Eumenesa II na drugim tarasie akropolu. Jego monumentalne schody, jońska kolumnada i słynny fryz obrazujący sceny z gigantomachii tworzyły jeden z najbardziej rozpoznawalnych zespołów rzeźbiarskich epoki hellenistycznej.

Dlaczego Pergamon został zniszczony?

W przeciwieństwie do wielu innych starożytnych miast, Pergamon nie upadł w wyniku jednorazowej katastrofy. Zniszczenie i opuszczenie miasta miało charakter stopniowy i złożony.

Najważniejsze przyczyny upadku Pergamonu:

• zmiany polityczne i administracyjne – po okresie cesarstwa rzymskiego ośrodki władzy przesuwały się na wschód i południe, a znaczenie Pergamonu malało;
• najazdy arabskie w VII i VIII w. n.e. – doprowadziły do poważnych zniszczeń i depopulacji regionu;
• zmiana szlaków handlowych – miasto przestało leżeć na najważniejszych trasach wymiany towarowej.

W efekcie Pergamon powoli pustoszał, aż ostatecznie został zredukowany do lokalnego osiedla, a monumentalny akropol stopniowo popadał w ruinę.

Obecnie Pergamon to jedno z najcenniejszych stanowisk archeologicznych w Turcji. Odkrycia prowadzone od 1878 roku przez Carla Humanna, a później przez kolejnych archeologów, odsłoniły znaczną część akropolu, a wykopaliska trwają do dziś.

Dlaczego nazywano go stolicą szatana?

Jedno z najbardziej fascynujących i jednocześnie kontrowersyjnych określeń Pergamonu pochodzi z Apokalipsy św. Jana, gdzie pojawia się zdanie: „Wiem, gdzie mieszkasz: tam, gdzie jest tron szatana” (Ap 2,13).

Interpretacje tego fragmentu są różne, ale najczęściej wskazuje się dwa możliwe źródła określenia:

• wielki Ołtarz Zeusa jako „tron” – monumentalna forma ołtarza, z szerokimi schodami i potężną podstawą, mogła przypominać wielki tron. W późniejszych epokach chrześcijańskich interpretowano go jako symbol pogańskiego kultu, sprzecznego z chrześcijaństwem;
• silny kult Asklepiosa – Asklepiejon w Pergamonie był jednym z najpotężniejszych ośrodków „uzdrawiania” w starożytności, a Asklepios przedstawiany był z wężami – motywem, który w ikonografii chrześcijańskiej bywał interpretowany negatywnie.

Wszystkie te elementy sprawiły, że Pergamon doczekał się przydomku „stolica szatana”, co dodało mu później aury tajemniczości i przyczyniło się do wzrostu zainteresowania badaczy.

Źródło: National Geographic Polska

Nasza autorka

Marzena Wardyn-Kobus

Autorka tekstów z pogranicza przyrody, kultury i podróży. W serwisie tworzy artykuły popularnonaukowe o otaczającym nas świecie, łącząc rzetelną wiedzę z przystępnym językiem i dbałością o szczegóły. Pisze, by zachęcać innych do uważnego kontaktu z przyrodą – nawet tą najbliższą, tuż za domem. Kaszubka mieszkająca na Kujawach, zakochana w górskich szlakach i leśnych bezdrożach. Jej przydomowy ogródek to strefa zrównoważonego eksperymentowania – dąży do tego, by uprawiać rośliny ekologicznie, z szacunkiem dla natury. Wolne chwile spędza z książką, wędrując po lesie lub tworząc makramy.