Samarra obok Bagdadu była największym i najbogatszym miastem Imperium Abbasydzkiego. Z racji tego, że szybko ją opuszczono, pozostało tam wiele bezcennych zabytków i pozostałości po dawnych czasach.
Plan miasta przetrwał do naszych czasów. Wraz z ruinami stanowi jedyny taki zachowany przypadek wczesnośredniowiecznego miasta na Bliskim Wschodzie. Wpisana na listę UNESCO Samarra nadal jest terenem badań archeologicznych.
Nowa stolica imperium
W IX w. Kalifat Abbasydów był jednym z najpotężniejszych państw na świecie. Imperium zamieszkiwało wiele kultur i religii, co wpłynęło na rozwój urbanizacji w regionie Iraku. Stolicą imperium był wówczas Bagdad.
W tamtym czasie Abbasydzi coraz częściej wykorzystywali ludy tureckie, wcielając je siłą do armii. Prowadziło to do konfliktów pomiędzy Persami, Arbami a Turkami. Kulminacją tych nastrojów było zezwolenie tureckiej gwardii kalifa na osiedlenie się w Bagdadzie.
Mieszkańcy stolicy byli mocno rozgoryczeni. Źródła arabskie porównują Turków do barbarzyńców. Mieli oni dopuszczać się grabieży, pobić i niszczenia mienia. Atmosferę podgrzewał fakt, że nie mogli oni być pociągani do takiej samej odpowiedzialności jak cywile.
Trzeba tutaj wspomnieć, że Turcy byli w gruncie rzeczy zniewolonymi żołnierzami i zostali przymusowo zislamizowani. Kalifowie wykorzystywali ich w obawie przed zdradą coraz bardziej usamodzielniających się regionalnych zarządców imperium.
Ostatecznie, po klęskach prób zaprowadzenia porządku, w 837 r. kalif al-Mutasim zdecydował przenieść siedzibę władcy z wojskiem do oddalonej o 100 km od Bagdadu Samarry. Przez następne dziesięciolecia pozostała ona miastem bogatych pałaców i wojskowych osiedli.
Surramanra – „szczęśliwy, kto ją ujrzał”
Wybór Samarry na nową stolicę spotykał się z krytyką. Były to głównie okolice znane z terenów łowieckich i właśnie prawdopodobnie z tego powodu kalif podjął taką decyzję. Samarra w języku asyryjskim została nazwana po arabsku Surramanra, co znaczy „szczęśliwy, kto ją ujrzał”.
Charakterystyka Samarry:
- miasto położone nad Tygrysem,
- rozrastała się wzdłuż rzeki,
- nie posiadała zgeometryzowanego planu urbanistycznego,
- duże aleje dla przemarszu wojska,
- zamknięte strefy mieszkańców tureckich i mieszkańców arabskich.
W planie Samarry zupełnie wyjątkowe wydają się być duże ogrodzone obszary, które były najpewniej terenami do łowów i służyły za parki rekreacyjne. Oprócz tego obecne są jeszcze wyróżniające się długie i szerokie trasy, które służyły do uprawiania wyścigów konnych.
Z jednej strony Samarra była znana z przepychu rozrastających się pałaców. Z drugiej strony istniała tam ścisła kontrola przestrzeni. Strefy turecka i arabska były izolowane. Chciano w ten sposób uniknąć zamieszek, takich jak w Bagdadzie. Istniało nawet specjalne prawo. Zgodnie z nim tureccy żołnierze nie mogli np. poślubiać arabskich kobiet.
W tym samym czasie mieszkańcy Bagdadu świętowali „wyzwolenie się” od nękania przez Turków. Sam Bagdad, choć okresowo przestał być stolicą, to nadal się prężnie rozwijał. Samarra nigdy nie była takim centrum handlu.
Rozwój i upadek Samarry
Od al-Matusima kolejni kalifowie inwestowali w rozwój Samarry. Budowali nowe meczety, pałace, targowiska czy tory wyścigowe. Najważniejszy dla miasta był okres panowania kalifa al-Mutawakkila (847–861 r.). Powstały wówczas najważniejsze i najbardziej monumentalne budowle i założenia architektoniczne.
Fasada meczetu al-Askari w Samarrze / fot. Nastya Smirnova RF / Shutterstock.com
Najważniejsze budynki w Samarrze:
- Pałac Kalifa Dar al-Khilafa,
- Pałac książęcy al-Balkuwara,
- Wielki Meczet,
- al-Mutawakkiliya (zewnętrzna dzielnica poza murami miasta),
- Meczet Abu Dulaf ze spiralnym minaretem,
- Meczet al-Askari ze złotymi dachami.
Ówczesna architektura abbasydzka mocno różniła się od wcześniejszej z czasów Umajjadów. Z początku Arabowie fascynowali się sztuką grecko-rzymską i wzorami bizantyńskimi. Jednak Abbasydzi zerwali z tymi trendami, czego Samarra jest najlepszym przykładem.
Na terenie Iraku i Iranu powracano do starych wzorów sztuki perskiej, inspirując się jednocześnie kulturami Wschodu, przede wszystkim Azji Centralnej i wówczas chińskiego Turkistanu. Orientalny zwrot w sztuce był bardziej synkretycznym łączeniem stylów i wzorów. Widać to choćby w malarstwie ściennym. Reprezentuje ono orientalne ornamenty, ale i też czasem zachodnią symbolikę.
Pałac Kalifa miał przyćmić wszystkie inne siedziby władców. Oprócz malarstwa ściennego, ozdobiono pałac stiukami, kolorowymi oknami, wielkimi tarasami z basenami i monumentalną bramą. Później al-Mutawakkil wybudował ok. 850 r. dla swojego syna jeszcze większy i nigdy nieukończony pałac z podobnie lub bardziej luksusowym wyposażeniem.
W 892 r. kalif al-Matumid, po kilkudziesięciu latach rozwoju Samarry, zdecydował powrócić z dworem do Bagdadu. Tureccy żołnierze przez te lata nadal mieli przysparzać problemów. Sam władca nie mógł już czuć się tam bezpiecznie, gdyż Turcy przyczynili się już do zabójstwa czterech kalifów.
Nieprzebadane stanowisko archeologiczne
Ze względu na to, że miasto szybko opustoszało, padło ofiarą procesu pustynnienia. Dzięki temu jego ruiny bardzo dobrze się zachowały. Samarra jest więc rajem dla archeologów, który jednak nadal nie został dobrze przebadany.
Najbardziej rozpoznawalnym zabytkiem jest spiralny minaret Meczetu Abu Dulaf. Od 2007 r. Samarra jest wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Źródła:
- Eva R. Hoffman 2008, Between East And West: The Wall Paintings Of Samarra And The Construction Of Abbasid Princely Culture, Muqarnas, nr 25, str. 107 – 132.
- Andrew D. Petersen 2013, Baghdad and Samarra. Imperial Capitals of the Abbasid Empire, [w:] New Aspects on Viking-age Urbanism c. AD 750-1100.
